1. De oboedientia

Ad primum verbum senioris omnes ad oboediendum audientes surgere oportet, quia oboedientia deo exhibetur, dicente domino nostro Iesu Christo: ‘Qui vos audit me audit.’ (Luc. 10.16)(II) Si quis igitur verbum audiens non statim surrexerit inoboediens iudicandus est. Qui autem contradixerit contumaciae crimen incurrit, et ideo non solum ‘inoboedientiae reus est, sed etiam contradictionis aditum aliis aperiens’ (Cf. Basil. (transl. Rufin.) Interrog. 69) multorum p.124 destructor aestimandus est. (III) Si quis vero murmuraverit, et ipse tamquam non ex voto oboediens inoboediens putandus est. Idcirco ‘opus eius abiiciatur,’ (cf. Basil. Interrog. 71) donec illius bona voluntas cognoscatur. Oboedientia autem usque ad quem modum definitur? ‘Usque ad mortem’ (cf. Basil. Interrog. 65, Cassian. Inst. xii. 28) certe praecepta est, quia Christus usque ad mortem oboedivit patri pro nobis. Quam ipse nobis per apostolum insinuat dicens: ‘Hoc sentite in vobis quod et in Christo Iesu. Qui cum informa dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem deo; sed semet ipsum exinanivit formam servi accipiens, et specie inventus ut homo humiliavit semet ipsum, factus oboediens patri usque ad mortem, mortem autem crucis.’ (Phil. 2. 5-8) Nihil itaque recusandum est oboedientibus veris Christi discipulis, quamvis durum et arduum sit, sed cum fervore, cum laetitia arripiendum est, quia si talis non fuerit oboedientia, non erit acceptabilis domino qui ait: Et ‘qui non accipit crucem suam et sequitur me, non est me dignus.’ (Matt. 10. 38) Et ideo dicit de digno discipulo: ut ‘Ubi ego sum, ibi et minister meus mecum.’ (Ioann. 12. 26)

2. De Taciturnitate (IV)

Silentii regula diligenter custodienda decernitur, quia scriptum est: ‘Cultus autem iustitiae silentium et pax.’ (Isa. 32. 17 ) Et ideo ne reatus de verbositate conquiratur, exceptis utilitatibus ac necessariis opus est ut taceatur, quia iuxta scripturam ‘in multiloquio non deerit peccatum.’ (Prov. 10. 19) Idcirco salvator ait: ‘Ex verbis tuis iustificaberis et ex verbis tuis condemnaberis.’ (Matt. 12.37) Iuste damnabuntur qui iusta dicere noluerunt cum potuerunt, sed mala iniusta impia inania iniuriosa incerta falsa contentiosa contumeliosa turpia fabulosa blasphema aspera ac flexuosa loqui garrula verbositate maluerunt. Tacendum igitur est de his et talibus et cum cautela et ratione loquendum est ne aut detractiones aut tumidae contradictiones in loquacitate vitiosa prorumpant.

3. De cibo et potu (V)

Cibus sit ‘vilis et vespertinus’ (cf. Hieron. Epist. lviii. 6) monachorum ‘satietatem fugiens’ (cf. Hieron. Epist. xxii. 17) et potus ebrietatem, ut et sustineat et non noceat; holera, legumina, farinae p.126 aquis mixtae cum parvo pane paxemati, ne venter oneretur et mens suffocetur. Etenim utilitati et usui tantum consulendum est aeterna desiderantibus praemia. Ideo temperandus est vitae usus sicut temperandus est labor, quia haec est vera discretio, ut possibilitas spiritalis profectus cum abstinentia carnem macerante retentetur. Si enim modum abstinentia excesserit, vitium non virtus erit; virtus enim multa sustinet bona et continet. Ergo cottidie ieiunandum est, sicut cottidie reficiendum; et dum cottidie edendum est, vilius et parcius corpori indulgendum est; quia ideo cottidie edendum est quia cottidie proficiendum est, cottidie orandum est, cottidie laborandum, cottidieque est legendum.

4. De paupertate ac de cupiditate calcanda (VI)

Monachis, quibus pro Christo ‘mundus crucifixus est et ipsi mundo,’ (cf. Gal. 6. 14) cupiditas cavenda est, nimirum dum non solum superflua eos habere damnabile est, sed etiam velle. Quorum non census sed voluntas quaeritur; qui relinquentes omnia et Christum dominum cum timoris cruce cottidiani sequentes ‘in caelis [habent] thesauros.’ (cf. Matt. 19. 21) Idcirco dum in caelis multum sunt habituri parvo extremae necessitatis censu in terris debent esse contenti, scientes lepram esse cupiditatem monachis imitatoribus filioram prophetarum ac discipulo Christi proditionem atque perditionem, apostolorum quoque dubiis sectatoribus mortem. Ideo ergo ‘nuditas et facultatum contemptus’ (cf. Cassian. Inst. iv. 43 ) prima perfectio est monachorum, secunda vero ‘purgatio vitiorum,’ (cf. Cassian. Conl. xiv. I) tertia perfectissima dei continuata dilectio ac divinorum iugis amor, qui terrenorum succedit oblivioni. Quae cum ita sunt, ‘paucis [nobis] opus est [iuxta verbum domini] aut etiam uno.’ (Luc. 10. 42) Pauca namque sunt necessaria vera sine quibus non transigitur, aut etiam uno, quasi cibo iuxta litteram. Puritate autem sensus indigemus per gratiam Dei, ut intellegamus spiritaliter, quae sunt illa pauca caritatis, quae Marthae a domino suggeruntur.

5. De vanitate calcanda (VII)

Vanitas quoque quam sit periculosa brevibus demonstratur verbis salvatoris, qui suis discipulis hac laetantibus vanitate dixit, ‘Vidi satanan sicut fulgur de caelo cadentem,’ (Luc. 10. 18) et Iudaeis aliquando se iustificantibus ait, ‘Quod autem altum est in hominibus abominatio est in compectu domini.’ (Luc. 16. 15) His et illo farisei famosissimo se iustificantis exemplo colligitur quod interemtrix sit omnium bonorum vanitas et gloriatio elata, dum bona vane laudata farisci perierunt, et peccata publicani accusata evanuerunt. Non exeat igitur verbum grande de ore monachi, ne suus grandis pereat labor.

6. De castitate (VIII)

Castitas vero monachi in cogitationibus iudicatur, cui nimirum cum discipulis ad audiendum accedentibus a domino dicitur: ‘Qui viderit mulierem ad concupiscendum iam moechatus est eam in corde suo.’ (Matt. 5. 28) Dum enim votum illius considerat ille cui consecratus est, verendum est ne inveniat in anima quod abominatur, ne forte iuxta sancti sententiam Petri habeant ‘oculos luxuriae plenos atque adulterii.’ (2 Pet. 2. 14) Et quid prodest si virgo corpore sit, si non sit virgo mente? ‘Deus enim spiritus’ (cf. Hieron. Epist. xxii. 38; Ioann. 4. 24) in spiritu habitat ac mente, quem immaculatum viderit, in quo nulla sit adultera cogitatio, nulla spiritus coinquinati macula, nulla peccati labes sit.

7. De cursu

De synaxi vero, id est de cursu psalmorum et orationum modo canonico quaedam sunt distinguenda, quia varie a diversis memoriae de eo traditum est. Ideo iuxta vitae qualitatem ac temporum successionem varie a me quoque litteris idem insinuetur. Non enim uniformis esse debet pro reciproca temporum alternatione; longior enim per longas noctes, breviorque per breves esse convenit. Inde et cum senioribus nostris ab VIII Kalendas Iulii cum noctis augmento sensim incipit p.130 crescere cursus a XII choris brevissimi modi in nocte sabbati sive dominicae usque ad initium hiemis, id est Kalendas Novembris. In quibus XXV canunt antifonas psalmorum [eiusdem numeri duplicis], qui semper tertio loco duobus succedunt psallitis, ita ut totum psalterii inter duas supradictas noctes numerum cantent, duodecim choris ceteras temperantes tota hieme noctes. Qua finita per ver sensim per singulas ebdomadas terni semper decedunt psalmi, ut XII in sanctis noctibus tantum antifonae remaneant, id est cottidiani hiemalis XXXVI psalmi cursus, XXIIII autem per totum ver et aestatem et usque ad autumnale aequinoctium, id est octavo Kalendas Octobris. In quo similitudo synaxeos est sicut in vernali aequinoctio, id est in VIII Kalendas Aprilis, dum per reciprocas vices paulatim et crescit et decrescit.

Igitur iuxta vires consideranda vigilia est, maxime cum ab auctore salutis nostrae iubemur vigilare et ‘orare omni tempore,’ (Luc. 21. 36) et Paulus praecipit: ‘sine intermissione orate.’ (I Thess. 5. 17) Sed quia orationum canonicarum noscendus est modus, in quo omnes simul orantes horis conveniunt statutis, quibus absolutis unusquisque ‘in cubiculo’ (cf. Matt. 6.6; cf. Cassian. Inst. iii. 3) suo orare debet, per diurnas terni psalmi horas pro operum interpositione statuti sunt a senioribus nostris cum versiculorum augmento intervenientium pro peccatis primum nostris, deinde pro omni populo christiano, deinde pro sacerdotibus et reliquis deo consecratis sacrae plebis gradibus, postremo pro elemosinas facientibus, postea pro pace regum, novissime pro inimicis, ne illis deus statuat in peccatum quod persecuntur et detrahunt nobis, quia ‘nesciunt quid faciunt.’ (Luc. 23. 34) Ad initium vero noctis XII psalmi, ad mediumque noctis XII similiter psalluntur; ad matutinum vero bis deni bisque bini per tempora brevium, ut dictum est, noctium sunt dispositi, pluribus, iam ut dixi, p.132 semper nocti dominicae ac sabbati vigiliae deputatis, in quibus sub uno cursu LXXV singillatim cantantur.

Haec iuxta communem dicta sunt synaxin. Ceterum vera, ut dixi, orandi traditio, ut possibilitas ad hoc destinati sine fastidio voti praevaleat, sive suae perfectio possibilitatis permittat, vel capacitas mentis illius cum necessitatum consideratione vel vitae qualitas possit admittere, et quantum uniuscuiusque fervor exigerit, si liber ac solus sit, aut eruditionis eius quantitas postulaverit, aut status otium aut magnitudo studii aut operum qualitas aut aetatum diversitas permiserit, ita varie licet unius rei perfectio aestimanda est, quia cum labore ac loco vices partitur. Et ideo licet longitudo standi aut cantandi sit varia, unius tamen perfectionis erit aequalitas orandi in corde ac mentis cum deo iugis intentio. Sunt autem quidam catholici, quibus idem est ‘canonicus duodenarius psalmorum numerus’ (cf. Cassian. inst. ii. 4 et 12) sive per breves sive per longas noctes, sed per quaternas in nocte vices hunc canonem reddunt; ad initium scilicet noctis ad mediumque eius pullorum quoque cantus ac matutinum. Qui cursus sicut in hieme parvus aliis videtur, ita in aestate satis onerosus et gravis invenitur, dum crebris in noctis brevitate expeditionibus non tam lassitudinem facit quam fatigationem. Noctibus vero reverentissimis dominicis scilicet vel sabbatis ad matutinum ter idem volvitur numerus, id est ter denis et vi psalmis. Quorum pluralitas ac sancta conversatio hunc numerum canonicum multis dulci indixit suavitate, tamquam et reliquam disciplinam, sub quorum nimirum regula nullus invenitur lassus. Et cum tanta pluralitas eorum sit, ita ut mille abbates sub uno archimandrita esse referantur, nulla ibi a conditione coenobii inter duos monachos rixa fuisse fertur visa; quod sine dei ibi habitatione dicentis—‘Ego in eis habitabo et inter illos ambulabo et ero illorum deus et ipsi erunt mihi populus’ (2 Cor. 6. 16)—esse non posse manifestum est. Merito itaque creverunt et cottidie deo gratias crescunt, in quorum medio deus habitat, quorum meritis mereamur salvari a salvatore domino nostro.

Amen.

8. De discretione (IX)

Discretio monachis quam sit necessaria multorum error ostendit et ‘aliquorum ruinae demonstrant, qui sine discretione incipientes et absque moderatrice scientia degentes vitam finire laudabilem non potuerunt;’ (cf. Cassian. Conl. ii. 2) quia sicut sine via tendentibus error evenit, ita sine discretione viventibus excessus in promptu est, qui semper virtutibus in medio inter utramque nimietatem positis contrarius est. Cuius impactio periculi res est, dum iuxta semitam discretionis directam inimici pravitatis offendicula ac diversorum errorum scandala ponunt.

(X) Orandus igitur iugiter est deus quo lumen verae discretionis largiatur ad illuminationem huius viae tenebris saeculi utrimque obscurissimis circumdatae, quo sui ad se sine errore veri adoratores possint has evadere tenebras. Discretio igitur discernendo nomen accepit eo quod ipsa in nobis discernit inter bona et mala, inter media quoque ac perfecta. Divisa namque sunt ab initio sicut lux et tenebrae utraque, id est bona et mala, postquam mala per diabolum boni depravatione esse coeperunt, sed per deum illuminantem prius ac postea dividentem. Inde Abel pius bona elegit, Cain vero impius mala incidit.

(XI) Bona deus fecit cuncta quae creavit, mala vero diabolus superseminavit dolosa calliditate ac subdola ambitionis intutae suasione. Quae sunt igitur bona? Illa scilicet, quae ‘integra sunt ac incorrupta, sicut creata, permanserunt;’ (cf. Cassian. Conl. viii. 24 ) quae solus ‘creavit deus et praeparavit, [iuxta apostolum,] ut in illis ambulemus; [quae sunt] opera bona, in quibus in Christo Iesu creati sumus,’ (cf. Eph. 2. 10) bonitas scilicet, integritas pietas iustitia veritas misericordia caritas pax salutaris laetitia spiritalis cum spiritus fructu—haec omnia cum fructibus suis bona sunt. His vero contraria mala sunt, scilicet malitia corruptela impietas iniustitia mendatium avaritia odium discordia amaritudo cum fructibus eorum multiplicibus, quae ab eis nascuntur. Innumerabilia enim sunt quae de utrisque contrariis, id est bonis et malis, procreantur.

(XII) Quod autem declinat a bonitate condita et integritate hoc primum malum est, quod est superbia malitiae primae; cui contraria est piae bonitatis p.136 humilis existimatio suum creatorem agnoscentis et glorificantis, quod est rationabilis creaturae primum bonum. Sic et cetera per duplices sensim partes in immanem nominum silvam creverunt. Quae cum ita sint, tenenda sunt fortiter bona dei habentibus auxilium, quod semper orandum est per prospera et adversa, ne aut extollamur in prosperis in vanitatem, neque deiciamur in adversis in desperationem. Ideo continendum semper est ab utroque periculo, id est ab omni nimietate per temperantiam gloriosam et veram discretionem, quae christianae humilitati adhaeret et viam perfectionis veris Christi militibus aperit, discernendo scilicet semper in dubiis recte ac inter bona et mala ubique dividendo iuste, sive inter utraque foris, sive inter corpus intus et animam, sive inter opera et mores, sive inter curam et quietem, sive inter publica ac secreta. Mala itaque cavenda sunt similiter, superbia invidia mendatium corruptela impietas mala morum transgressio gula fornicatio cupiditas ira tristitia instabilitas vana gloria elatio detractio; bona quoque virtutum sectanda sunt, humilitas benignitas puritas oboedientia abstinentia castitas largitas patientia laetitia stabilitas fervor impigritia vigilantia taciturnitas, quae per fortitudinem sufferentem et temperantiam moderantem quasi in quadam ponderatrice discretionis statera statuenda in actu sunt operis assueti pro captu conatus nostri sufficientia ubique quaerentibus. Nam ‘cui sufficientia non sufficiunt’ (cf. Sulp. Sev. Dial. i. 18) excessisse discretionis modum nulli dubium est, et quicquid ipsum modum excesserit vitium esse manifestum est.

(XIII) Igitur inter parvum et nimium rationabilis est in medio mensura, revocans semper ab omni utrimque superfluo, in omni re posita certum ubique necessitatis procurans ac inrationabile superfluae voluntatis declinans. Et haec mensura verae discretionis omnes nostros pondere trutinans iusto actus nequaquam nos deviare ab iusto permittet, neque, si illam vice ducis per directum semper sequamur, errorem pati. Dum enim de utraque parte semper est continendum iuxta illud dictum, ‘Continete vos a dextris et a sinistris,’ (cf. Deut. 5. 32) in directum semper per discretionem tendendum est, id est per lumen dei, dicentibus saepius atque psalmistae p.138 victoris versiculum cantantibus, ‘Deus meus, illumina tenebras meas, quoniam in te eripiar a temptatione.’ (Ps. 17. 28) ‘Temptatio enim est vita hominis super terram.’ (Iob 7. 1)

9. De mortificatione (XIV)

Maxima pars regulae monachorum mortificatio est, quibus nimirum per scripturam praecipitur, ‘Sine consilio nihil facias.’ (Ecclus. 32. 24) Ergo si nihil sine consilio faciendum, ‘totum per consilium est interrogandum.’ (cf. Cassian. Conl. ii. 10) Inde etiam per Moysen praecipitur, ‘Interroga patrem tuum et annuntiabit tibi, maiores tuos et dicent tibi.’ (Deut. 32. 7) Sed licet duris dura videatur haec disciplina, ut scilicet homo semper de ore pendeat alterius, certis tamen deum timentibus dulcis ac secura invenietur, si ex integro et non ex parte conservetur, quia nihil dulcius est conscientiae securitate et nihil securius est animae impunitate, quam nullus sibi ipsi per se potest tradere, quia proprie aliorum est examinis. Hoc namque defendit a timore iudicii, quod iam examinaverit iudicantis censura, cui alieni ponderis imponitur moles et totum portat quod suscipit periculum; maius enim, ut scriptum est, periculum ‘iudicantis [quam eius qui] iudicatur.’ (cf. Matt. 7.1. et seq.) Quicumque itaque semper interrogaverit, si servaverit, numquam errabit, quia si alterius erraverit responsio, fides credentis et labor oboedientis non errabunt, neque mercede interrogantis carebunt. Nam si per se aliquid discusserit qui debuit interrogare, in hoc ipso arguitur errasse, quod iudicare praesumpsit qui debuit iudicari; etsi rectum fuerit, pravum illi deputabitur, dum per hoc a recto declinavit; quia nihil audet per se iudicare cuius officii est tantum oboedire.

Cum haec igitur ita sint, cavenda ubique est monachis superba libertas ac vera humilitas discenda sine murmuratione et haesitatione oboedientibus, quo iuxta domini verbum ‘iugum [Christi] suave et onus [eius] leve [sentiant].’ (Matt. 11. 30) Alioquin donec Christi humilitatem discant, suavitatem iugi p.140 eius et oneris illius levitatem non sentient: Humilitas enim cordis requies animae est vitiis ac laboribus fatigatae ac unicum illius de tot malis refrigerium, et quantum ad hanc considerationem tota de tantis foris vagis ac vanis attrahatur, tantum intus requiescit ac refrigeratur, ita ut etiam amara illi sint dulcia, ac dura et ardua ante habita plana ac facilia esse sentiat, mortificatio quoque, superbis ac duris intolerabilis, illi sit consolatio cui hoc solum placet quod humile ac mansuetum est. Sciendum autem est quod neque hanc martyrii felicitatem neque aliud quid utile superveniens poterit perfecte complere quis, nisi qui in hoc studium singulare posuerit, ut non inveniatur imparatus. Si enim iuxta hoc studium suas aliquas sectari aut nutrire voluerit intentiones, continuo interpositorum occupatione detentus turbatus totus sequi quo iussio ducit gratus semper non poterit, neque ut competit complere potest qui turbulentus est et ingratus.

Mortificationis igitur triplex est ratio: non animo discordare, non lingua libita loqui, non ire quoquam absolute. Suum est semper dicere seni quamvis contraria iubenti, ‘Non sicut ego volo, sed sicut tu vis,’ (Matt. 26. 39) iuxta exemplum domini salvatoris qui ait, ‘Descendi de caelo, non ut faciam voluntatem meam, sed voluntatem eius qui me misit patris.’ (Ioann. 6. 38)

10. De perfectione monachi

‘Monachus in monasterio vivat sub unius disciplina patris consortioque multorum, ut ab alio discat humilitatem ab alio patientiam. Unus enim silentium, alter doceat mansuetudinem. Non faciat quod vult, comedat quod iubetur, habeat auantum acceperit, operis sui pensum persolvat, subiciatur cui non vult. Lassus ad stratum veniat ambulansque dormitet, necdum expleto somno surgere compellatur. Passus iniuriam taceat, praepositum monasterii timeat ut dominum, diligat ut parentem, credat sibi hoc esse salutare quicquid ille praeceperit, nec de maioris p.142 sententia iudicet, cuius officii est oboedire et implere quae iussa sunt,’ ([for the entire paragraph] cf. Hieron. Epist. cxxv. 15) dicente Moysi, ‘Audi Israel’ (Deut. 6. 4) et cetera.

Finit regula.

1. A

‘Paenitentia vera est paenitenda non admittere sed admissa deflere.’ (cf. Ambr. De Quadrag. Serm. 9, Greg. Magn. Homil. in Evang. ii. 34. 15) Sed quia hanc multorum fragilitas, ut non dicam omnium, rumpit, mensurae noscendae sunt paenitentiae. Quarum sic ordo a sanctis traditur patribus ut iuxta magnitudinem culparum etiam longitudo statuatur paenitentiarum.

‘Si quis igitur per cogitationem peccaverit, id est concupierit hominem occidere aut fornicari aut furari aut clam commedere et inebriari vel certe aliquem percutere sive discedere vel alia his facere similia, et paratus ad haec corde complenda fuerit: maiora demidio anno, minora quadraginta diebus in pane et aqua paeniteat.’ (cf. Paen. Venniani 1-3)

Si quis autem peccatis praevalentibus facto peccaverit, si homicidium aut sodomiticum fecerit peccatum, X annis paeniteat; si fornicaverit semel tantum, tribus annis monachus paeniteat, si saepius septem p.170 annis; si discesserit et vota fregerit, si cito paenitens redierit, tribus quadragesimis, si autem post annos, tribus annis paeniteat.

Si quis furaverit anno paeniteat.

Si quis periuraverit VII annis paeniteat.

Si quis percusserit per rixam fratrem suum et sanguinem fuderit, III annis paeniteat.

Si quis autem inebriaverit se et vomuerit aut saturatus nimis sacrificium per hoc evomuerit, XL diebus paeniteat. Si vero per infirmitatem sacrificium vomere cogatur, VII diebus paeniteat. Si ipsum sacrificium quis perdiderit, anno paeniteat.

Si quis se ipsum coinquinaverit, anno paeniteat, si iunior sit.

Si quis falsum testimonium testificatus fuerit sciens, duobus annis paeniteat cum illius rei perditione vel redintegratione.

Haec de causis casualibus: ceterum de minutis morum inconditorum.

Qui facit per se aliquid sine interrogatione, vel qui contradicit et dicit, “Non facio,” vel qui murmurat, si grande sit, tribus superpositionibus, si parvum, una paeniteat. Verbum vero contra verbum simpliciter promptum, L plagis vindicandum est, vel si ex intentione, silentii superpositione; nam si rixa, septimana paeniteatur.

Qui autem detrahit aut libenter audit detrahentem, tribus superpositionibus paeniteat; si de eo qui praeest, septimana paeniteat.

Qui autem per superbiam suum praepositum dispexerit aut regulam blasphemaverit, foras repellendus est, nisi confestim dixerit, “Paenitet me quod dixi;” si autem se non bene humiliaverit, XL diebus paeniteat, quia superbiae morbo detinetur.

Verbosus vero taciturnitate damnandus est, inquietus mansuetudine, gulosus ieiunio, somnolentus vigilia, superbus carcere, destitutor repulsione: unusquisque iuxta quod meretur quoaequalia sentiat, ut iustus iuste vivat.

B

Diversitas culparum diversitatem facit paenitentiarum. ‘Nam et p.172 corporum medici diversis medicamenta generibus componunt;’ (cf. Greg. Magn. Reg. Past. iii. 36) aliter enim vulnera, aliter morbos, aliter tumores, aliter livores, aliter putredines, aliter caligines, aliter confractiones, aliter combustiones curant. Ita igitur etiam spiritales medici diversis curationum generibus animarum vulnera, morbos, culpas, dolores, aegritudines, infirmitates sanare debent. Sed quia haec paucorum sunt, ad purum scilicet cuncta cognoscere curare, ad integrum salutis statum debilia revocare, vel pauca iuxta seniorum traditiones et iuxta nostram ex parte intellegentiam—‘ex parte namque prophetamus et ex parte cognoscimus’ (1 Cor. 13. 9) —aliqua proponamus.

De capitalibus primum criminibus, quae etiam legis animadversione plectantur, sanciendum est.

‘Si quis clericus homicidium fecerit et proximum suum occiderit, X annis exul paeniteat. Post hos recipiatur in patriam, si bene egerit paenitentiam in pane et aqua, testimonio comprobatus episcopi vel sacerdotis cum quo paenituit et cui commissus fuit, ut satisfaciat parentibus eius quem occidit, vicem filii reddens et dicens, “Quaecunque vultis faciam vobis.” Si autem non satisfecerit parentibus illius, numquam recipiatur in patriam, sed more Cain vagus et profugus sit super terram.’ (cf. Paen. Venniani 23)

‘Si quis ruina maxima ceciderit et filium genuerit, septem annis peregrinus in pane et aqua paeniteat. Tunc primum sacerdotis iudicio iungatur altario.’ (cf. Paen. Venniani 12)

Si quis autem fornicaverit sicut Sodomitae fecerunt, X annis paeniteat, III primis cum pane et aqua, VII vero aliis abstineat se a vino et carne, et non maneat cum alio in aeternum.

‘Si quis vero fornicaverit quidem cum mulieribus, sed non filium generaverit et in notitiam hominum non venerit; si clericus, III annis, si monachus vel diaconus, V annis, si sacerdos, VII, si episcopus, XII annis.’ (cf. Excerpt. de libr. David. 7, Paen. Venniani 10-11)

‘Si quis periuraverit, VII annis paeniteat et numquam iuret postea.’ (cf. Paen. Venniani 22)

‘Si quis maleficio suo aliquem perdiderit, III annis paeniteat cum pane et aqua per mensuram, et III aliis annis abstineat se a vino et carnibus, et tunc demum in septimo anno recipiatur in communionem. Si autem pro amore quis maleficus sit, et neminem perdiderit, annum integrum cum pane et aqua clericus ille paeniteat, laicus dimidium, diaconus duos, sacerdos tres: maxime si per hoc mulieris partum quisque deceperit, ideo VI quadragesimas unusquisque insuper augeat, ne homicidii reus sit.’ (cf. Paen. Venniani 18-20)

‘Si quis clericus furtum fecerit, id est bovem aut aequum, ovem aut aliquod animal proximi sui furaverit, si semel aut bis fecit, reddat proximo suo primum et anno integro in pane et aqua paeniteat. Si hoc consuevit et reddere non potuerit, in annis paeniteat cum pane et aqua.’ (cf. Paen. Venniani 25-26)

‘Si quis autem clericus aut diaconus vel alicuius gradus, qui laicus fuit in saeculo cum filiis et filiabus, post conversionem suam iterum suam cognoverit clientelam et filium iterum de ea genuerit, sciat se adulterium perpetrasse et non minus peccasse quam si ab iuventute sua clericus fuisset et cum puella aliena peccasset, quia post votum suum peccavit, postquam se domino consecravit, et votum suum irritum fecit. Idcirco similiter VII annis in pane et aqua paeniteat.’ (cf. Paen. Venniani 27)

‘Si quis clericus per rixam proximum suum percusserit et sanguinem fuderit, annum integrum paeniteat; si laicus, XL diebus.’ (cf. Paen. Venniani 8-9)

Si quis per se ipsum fornicaverit aut cum iumento, II annis paeniteat, si gradum non habet; si autem gradum aut votum, III annis paeniteat, si aetas non defendit.

‘Si quis concupiscit mulierem et non potest facere, id est non suscipit eum mulier, dimidium annum in pane et aqua paeniteat et toto se abstineat anno a vino et carnibus et communione altaris.’ (cf. Paen. Venniani 17)

Si quis sacrificium perdiderit anno paeniteat. Si per ebrietatem aut voracitatem illud evomuerit et neglegenter illud dimiserit, III quadragesimis in pane et aqua paeniteat; si vero per infirmitatem, VII diebus paeniteat.

Sed haec de clericis et monachis mixtim dicta sunt; caeterum de laicis.

‘Quicumque fecerit homicidium, id est proximum suum occiderit, III annis inermis exul in pane et aqua paeniteat, et post III annos revertatur in sua, reddens vicem parentibus occisi pietatis et officii; et sic post satisfactionem iudicio sacerdotis iungatur altario.’ (cf. Paen. Venniani 35)

‘Si quis laicus de alterius uxore filium genuerit, id est adulterium commiserit toro proximi sui violato, III annis paeniteat, abstinens se a cibis suculentioribus et a propria uxore, dans insuper praetium pudicitiae marito uxoris violatae et sic culpa illius per sacerdotem abstergatur.’ (cf. Paen. Venniani 36)

Si quis vero laicus fornicaverit sodomitico ritu, id est cum masculo coitu femineo peccaverit, VII annis paeniteat, III primis cum pane et p.176 aqua et sale et fructibus horti siccis, quattuor reliquis abstineat se a vino et carnibus, et ita dimittatur illi sua culpa et sacerdos oret pro illo et sic iungatur altario.

‘Si quis autem fornicaverit de laicis cum mulieribus a coniugio liberis, id est viduis vel puellis, si cum vidua, uno anno, si cum puella, duobus annis, reddito tamen humiliationis eius praetio parentibus eius, paeniteat; si autem uxorem non habuit sed virgo virgini coniunctus est, si volunt parentes eius, ipsa sit uxor eius, ita tamen ut anno ante paeniteant ambo et ita sint coniugales.’ (cf. Excerpt. de libr. David. 6; Paen. Venniani 36)

Si quis autem laicus cum iumento fornicaverit, anno paeniteat, si uxorem habuit; si autem non habuit, dimidio anno. Sic et qui uxorem habens propriis membris se ipsum violaverit, paeniteat.

Si quis laicus infantem suum oppresserit vel mulier, anno integro in pane et aqua paeniteant et duobus aliis abstineant se a vino et carnibus, et ita primum altario sacerdotis iudicio iungantur et suum torum tunc licito maritus ille cognoscat. Sciendum est enim laicis, quod tempore paenitentiae illis traditae a sacerdotibus non illis liceat suas cognoscere uxores nisi post paenitendam transactam; demedia namque paenitentia non debet esse.

Si quis laicus furtum fecerit, id est bovem aut aequum aut ovem aut aliquod animal proximi sui furaverit, si semel aut bis fecit, reddat primum proximo suo damnum quod fecit et tribus XLmis in pane et aqua paeniteat. Si autem saepe furtum facere consuevit et reddere non potuerit, anno et III XLmis paeniteat et deinceps nequaquam facere promittat; et sic in pascha alterius anni communicet, id est post duos annos, data tamen ante pauperibus de suo labore helemosina et sacerdoti paenitentiam iudicanti epula, et ita abremittatur illi malae consuetudinis culpa.

Si quis laicus periuraverit, si per cupiditatem hoc fecerit, totas res suas vendat et donet pauperibus et convertatur ex integro ad dominum, et tundatur omni dimisso saeculo et usque ad mortem serviat deo in monasterio. Si autem non per cupiditatem, sed mortis timore hoc fecerit, in annis inermis exul paeniteat in pane et aqua et duobus adhuc abstineat se a vino et carnibus, et ita animam pro se reddens, id est p.178 servum aut ancillam de servitutis iugo absolvens et helemosinas multas faciens per duos annos, in quibus illi licito uti facile cibis est cunctis excepta carne, post VIImum communicet annum.

‘Si quis laicorum per scandalum sanguinem fuderit aut proximum suum vulneraverit aut debilitaverit, quantum nocuit tantum reddere cogatur; si autem non habet unde solvat, opera proximi sui primum agat, quamdiu ille infirmus est, medicumque quaerat, et post sanitatem eius XL dies in pane et aqua paeniteat.’ (cf. Paen. Venniani 9)

Si quis laicus inebriaverit se aut usque ad vomitum manducaverit aut biberit, septimana in pane et aqua paeniteat.

‘Si quis laicus adulterare voluerit aut fornicare cum sponsa et concupierit mulierem proximi sui et non fecerit, id est non potuerit, quia mulier eum non suscepit, tamen ille paratus fuit ad fornicandum, confiteatur culpam suam sacerdoti et ita XL diebus in pane et aqua paeniteat.’ (cf. Paen. Venniani 17)

Si quis autem laicus manducaverit aut biberit iuxta fana, si per ignorantiam fecerit, promittat deinceps quod numquam reiteret, et XL diebus in pane et aqua paeniteat. Si vero per contemptum hoc fecerit, id est postquam sacerdos illi praedicavit quod sacrilegium hoc erat, et postea mensae daemoniorum communicaverit, si gulae tantum vitio hoc fecerit aut repetierit, III quadragesimis in pane et aqua paeniteat; si vero pro cultu daemonum aut honore simulacrorum hoc fecerit, III annis paeniteat.

Si quis laicus per ignorantiam cum Bonosiacis aut ceteris haereticis communicaverit, stet inter catecuminos, id est ab aliis separatus christianis, XL diebus et duabus aliis XLmis in extremo christianorum ordine, id est inter paenitentes, insanae communionis culpam diluat. Si vero per contemptum hoc fecerit, id est postquam denuntiatum illi fuerat a sacerdote ac prohibitum ne se communione sinistrae partis macularet, anno integro paeniteat et III XLmis et duobus aliis annis abstineat se a vino et carnibus, et ita post manus inpositionem catholici episcopi altario iungatur.

Postremo de minutis monachorum augendum est sanctionibus.

Si quis vallum apertum in nocte dimiserit, superpositione paeniteat; si vero in die, XXIIII percussionibus, si non aliis supervenientibus p.180 apertum dimiserit. Si quis hunc ipsum absolute praecesserit, superpositione paeniteat.

Si quis lumentum petens solus absolute lavaverit, superpositione paeniteat. Si quis vero lavans licito coram fratribus stando hoc fecerit, si non necessitate luti largius abstergendi, XXIIII plagis emendetur.

Si quis vero etiam sedendo in lumento genua aut brachia discooperuerit absque necessitate luti lavandi, VI diebus non lavet, id est usque ad alteram diem dominicam inhonestus ille lavator pedes non lavet. Soli autem monacho secrete stando pedes lavare licet; seniori vero etiam publice, sed altero pedes suos lavante, licet stando lavari.

Ante praedicationem vero die dominica toti, exceptis certis necessitatibus, simul sint conglobati, ut nullus desit numero praeceptum audientium, excepto coco ac portario, qui et ipsi, si possint, satis agant ut adsint, quando tonitruum evangelii auditur.

Confessiones autem dari diligentius praecipitur, maxime de commotionibus animi antequam ad missam eatur, ne forte quis accedat indignus ad altare, id est si cor mundum non habuerit. Melius est enim expectare donec cor sanum fuerit, et alienum a scandalo ac invidia fuerit, quam accedere audacter ad iudicium tribunalis. Tribunal enim Christi altare, et corpus suum inibi cum sanguine iudicat indignos accedentes. Sicut ergo a peccatis capitalibus et carnalibus cavendum est antequam communicandum sit, ita etiam ab interioribus vitiis et morbis languentis animae abstinendum est ac abstergendum ante verae pacis coniunctionem et aeternae salutis conpaginem.