1. Capitulum primum: De necessitate regiminis sanitatis

supra 73 Quod regimen sanitatis sit necessarium: duplici via inuestigare conuenit. Prima quidem via sumitur ex variabilitate corporis humani. Corpus enim humanum est variabile et transmutabile: non seruans consistantiam quam habuit a generationis principio. Materia enim nostrorum corporum sunt duo spermata quae sunt humida & liquida et multum passibilia: humidum enim est multum ¹ passibile. Ex his autem duobus spermatibus cum sanguine menstruo mulieris generantur membra spiritus et calores innati ²: sic quidem quod ex grossiori et corpulentiori parte generantur membra et ex subtiliori calor et spiritus: et hec est opinio Aristotelis et ³ Avicennae et propter hoc opinantur aliqui quod sperma masculi quod est subtilius et spirituosius semine mulieris vel sanguine menstruo: conuertitur in spiritum qui cordi comparatur ⁴ et aliis membris sicut radix ramo. Ramus enim  p.108 sicut oritur a radice sic cor et alia membra a tali spiritu suam traxerunt originem. ⁵ Cum ergo materie nostrorum corporum sint valde passibiles propter earum limositatem et humiditatem. Sumus enim generati in fine limositatis et humiditatis: non est mirum si corpora nostra sint multum passibilia. Non enim sumus sicut lapides aut metalla a quibus parum aut nichil resolui potest nisi in temporibus valde longis. Et quia corpora nostra vt ostensum est sunt multum variabilia ex quo faciliter labi possunt extra terminos proprie sanitatis: indiguerunt regimine conseruante supra 107 quod vocatur regimen sanitatis. Non autem est hoc sanitatis regimen necessarium vt nos tueatur a morte: sed vtile est propter duo incommoda specialiter euitanda: quorum primum est nimis cita ⁶ humidi radicalis consumptio. Secundum est humorum putrefactio. Si enim erretur in regimine anticipari poterit humidi radicalis consumptio: sicut contingit in ieiunantibus et laborantibus excessiue. Poterit etiam suffocari calidum innatum: sicut contingit in dormientibus & ⁷ comedentibus excessiue & quiescentibus. Poterit etiam contingere in humoribus putrefactio & ebulitio: sicut patet in vtentibus rebus participantibus caliditate extranea et humiditate accidentali vaporosa: talia enim  p.109 sunt corpora ⁸ nata putrefieri et ebulitionem suscipere: de quibus in processu plenius apparebit. Sic ergo patet prima via ad inuestigandum regimen sanitatis esse necessarium & vtile. supra 126Secunda via ad inuestigandum ⁹ idem sumitur ex diuersitate rerum non naturalium quibus necessario indiget corpus humanum ¹⁰ sicut sunt cibus & potus: aer: inanitio et repletio: somnus et vigilia: motus & quies et anime accidentia. Hec enim res dicuntur non naturales: quia eis contingit bene et male vti. Vnde circa cas contingit errare et bene agere. Et ideo circa vsum talium indigemus arte quia habetur ab Aristotele vii. ethico quod ars est de his circa que contingit errare et recte agere. Potest enim aliquis errare in vsu cibi & potus: et sic de omnibus aliis & eisdem bene vti. Bene igitur est vtile habere artem euitandi malum vsum et prosequendi bonum: sicut in virtutibus & in aliis artibus est videre.

2. Capitulum secundum: Ad sciendum quid sit sanitas et quot modis dicatur

supra 146 Non est possible sanitatem custodire semper. Nam semper custodire omnifariam ignoramus. ¹²  p.110 In hoc ergo capitulo dicemus primo quid est sanitas. Secundo quot modis dicitur sanitas. Nec intendimus loqui nisi de hominis sanitate vel aliorum ab homine vt veniant forsitan ad vsum hominis. Vnus quisque autem hominum dicit se forte sanum cum potest ¹³ in ¹⁴ operationes solitas sine sensibili lesione. Verbi gratia. Si oculus potest ¹⁵ in actu videndi consuetum sine omni lesione sensibili: dicitur sanus: et similiter in omnibus aliis membris. Dicamus ergo quod sanitas est vna bona dispositio corporis humani per quam agit vel patitur actionem vel passionem ei debitam secundam naturam absque notabili lesione. Hec autem dispositio est originaliter & primo in membris homogeniis seu similibus ¹⁶ puta in osse et carne et consimilibus ¹⁷: et vocatur commensuratio in quattuor primis qualitatibus: puta in calido: frigido: humido et sicco. Talis igitur commensuratio est sanitas consimilium et est complexio vel proprietas consequens complexionem vel concomitans. supra 172Amplius dispositio bona que est sanitas: secundo est in membris heterogeneis ¹⁸ seu officialibus: puta in manu: pede cerebro: et corde. Hec autem sanitas non solum est commensuratio calidorum: frigidorum: humidorum & siccorum: sed etiam quantitas ¹⁹  p.111 membrorum numerorum figurarum & situum. Vnde ad hoc quod manus & pes possint in solitas operationes sine lesione insensibili ²⁰ non sufficit temperamentum complexionis quod consistit in commensuratione calidorum frigidorum humidorum & siccorum: immo oportet manum esse debite quantitatis et debite figure debiti situs et habere digitos determinati numeri. Et quia membra organica componuntur ex similibus et ab eis dependent: sanitas organicorum dependet a sanitate consimilium. Et quia totum corpus est ²¹ compositum ex diuersis membris consimilibus et organicis: sanitas vltimo reperitur in toto. Vnde ex omnium membrorum coalternatione tam principalium quam non principalium tam simplicium quam organicorum ²² sanitas resultat totius corporis. Sic igitur ad sanitatem totius corporis requiritur commensurabilitas membrorum consimilium et coequalitas organicorum: & requiritur etiam vnitas iri vtrisque. Vnde solutio continuitatis quo ad similia vel contiguitatis ²³ quo ad officialia impedit corporis sanitatem. Sic ergo patet quid est sanitas de cuius regimine nos intendimus. ²⁴ supra 204 Nunc restat ostendere quot modis dicatur sanitas quantum spectat ad propositum  p.112 nostrum. Propter quod sciendum est quod sanitas ²⁵ non in indiuisibili consistit quod apparet primo inducentibus ²⁶ in diuersa membra ²⁷ quorum non est eadem sanitas cum appareat manifeste ea habere diuersas complexiones & diuersas compositiones & per consequens diuersas sanitates quod est bene rationabile cum habeant diuersas operationes. Et talis diuersitas ²⁸ arguit diuersam sanitatem. Galie. iii. de morbo. ²⁹ Si quidem sanitas dispositio est factiua ³⁰ actus. Hoc etiam ³¹ apparet diuersitatem considerantibus etatum. Vnde puer non est eiusdem sanitatis punctualis sibi ipsi seni. Vnde secundum aliam et aliam etatem est alia & alia complexio et per consequens alia et alia sanitas: et per consequens indiget alio et alio regimine: et similiter diuersa membra indigent diuerso regimine sicut posterius apparebit. Aristotel. v. phisico ³² immo ³³ non est eadem sanitas mane et vespere: sunt enim corpora nostra in continua alternatione: et sic continue aliter se habent quam prius ³⁴: et sic sanitas non in indiuisibili consistit. Hoc idem patet ex diuersitate sexuum. Alia est enim sanitas masculi et femelle. Hoc etiam patet ex diuersitate regionum. Nam homines diuersarum regionum  p.113 sunt diuersarum complexionum et per consequens sanitatum. ³⁵ Hoc etiam patet ex diuersitate complexionum naturalium. Nam homines diuersarum complexionum sunt diuersarum sanitatum. Vnde sanitas colerici alia est a sanitate fleumatici ³⁶ et sanitas temperati alia a sanitate lapsi. ³⁷ Vnde sanitatis latitudo est valde magna: est tamen dare vnam sanitatem aliis perfectiorem. ³⁸ Et est sanitas corporis temperati in specie humana que etiam sanitas in indiuisibili non consistit propter aliqua superius tacta. ³⁹

1. De regulis sumptis a complexione naturali

supra 246 Quoniam diuersorum hominum sunt diuerse complexiones totales: immo non est possible duos homines simul esse eiusdem complexionis totalis secundum gradum consequens est quod diuersi homines indigent diuerso regimine sanitatis. Gal. iii. ⁴⁰ tegni. Cum enim regimen sanitatis sit per similia si complexiones diuersorum hominum ⁴¹ sunt differentes oportet quod per  p.114 differentiam conseruentur. Et omnino eidem ⁴² conuenit si dicatur quod regimen sanitatis non ⁴³ est per similia vt multi ⁴⁴ dicunt de corporibus multum lapsis. Nam sicut lapsi qui debent regi non per similia vt multi dicunt ⁴⁵ sed per contraria sunt diuersi sic etiam eorum regimen erit diuersum. Quia enim diuersa vt diuersa per idem conseruentur non est bene rationabile. Quot ⁴⁶ igitur sunt diuersitates in complexione naturali totali hominis tot sunt diuersitates regiminis sanitatis. supra 268 Sunt enim nouem diuersitates in complexione naturali ⁴⁷ totali ipsius. ⁴⁸ Quarum prima est nobilissima et est complexio temperata ad iusticiam et ab hac complexione temperata labi contingit octo modis quattuor ⁴⁹ simplicibus et quattuor ⁵⁰ compositis. Simplicibus quidem in calido frigido humido et sicco. Compositis quidem calido et sicco calido et humido: frigido et sicco: frigido et humido. Vnde dato quod lapsus qui est respectu ⁵¹ temperamenti ponderis sit de necessitate in duabus qualitatibus secundum sententiam sapientum: tamen lapsus a temperamento iusticiali potest esse in vna qualitate. Vocatur autem temperamentum ponderis in quo elementa quattuor sunt simpliciter adequata sic  p.115 quod vnum alterum non excedit nec econuerso ⁵²: tale autem temperamentum est impossibile secundum naturam. Vnde ex hoc tollitur actio et passio elementorum adinuicem et per consequens mixtio et mixtum. Et per consequens complexio que ⁵³ est proprietas mixti. supra 292 Et respectu huius temperamenti omnia quecunque sunt illa sunt lapsa in vna qualitate actiua et in vna alia passiua. Vnde omnis res attributa complexioni habet in se dominium vnius qualitatis actiue que est in ea loco forme et alterius passiue que est in ea loco materie. Vnde homo qui habet naturaliter complexionem magis equalem labitur a temperamento ponderis in duabus qualitatibus: puta in calido et humido: Vnde ⁵⁴ complexionata omnia labuntur ab hoc temperamento in duabus qualitatibus. Temperamentum autem ad iusticiam est temperamentum debitum alicui secundum indigentiam speciei vel indiuidui vel partis indiuidui. Verbi gratia: natura humana ⁵⁵ secundum speciem habet vnam complexionem sine qua forma humana non potest esse. Similiter homines Sclaui vel Indi habent vnam complexionem propriam sine qua stare non possunt. Similiter quilibet homo particularis habet vnam propriam complexionem sine ⁵⁶ qua esse non potest. Et  p.116 similiter intelligatur in complexione partium istius hominis cum illo temperamento ponderis qui ⁵⁷ ex necessitate est in duabus qualitatibus vt ad praesens supponimus ab ⁵⁸ hoc enim temperamento iusticiali potest esse lapsus in simplici qualitate et similiter in duabus qualitatibus. Et secundum quod aliter et aliter lapsi sunt ⁵⁹ indigebunt alio et alio regimine vel conseruatione vel reductiuo. Vnde corpus in specie humana temperatum indiget regimine pure conseruatiuo et indiget pure consimilibus quantum ex parte complexionis naturalis. supra 333 Quod autem sit illud corpus temperatum et que sunt illa pure consimilia corpori humano ⁶⁰ temperato intelligitur ex libris antiquorum medicorum. Et hoc ad praesens est supponendum. Nolumus enim omnia in omnibus conculare et specialiter quia hoc negocium est non vt sciamus sed vt sani in sua sanitate conseruentur ⁶¹ et ab egritudine preseruentur. Sufficit ergo scire quod corpus temperatum in specie humana debet vti his que sunt pure similia virtualiter corpori tali eo modo quo possible est: quia scimus quod nihil adeo est simile corpori temperato  p.117 quin ipsum aliqualiter alteret et transmutet. Modus autem specialis regiminis huius corporis inferius apparebit vbi nos ponemus regulas regiminis sanitatis sumptas a rebus naturalibus et sumptas a diuersitate membrorum. supra 352Ex dictis autem satis patet quod corpora que labuntur notabiliter notabili lapsu naturali ab ⁶² hoc temperamento non indigent eodem regimine ⁶³ et ex eisdem. Nam si loquamur de regimine conseruatiuo et sint calidiora temperamento natura in specie humana indigent calidioribus et frigidiora frigidioribus. Calidiora enim calidioribus indigent adiutoriis etc. Gal. iii tegni. ⁶⁴ Vnde videtur rationabile quod corpora colerica conseruentur in sua caliditate per colerica virtualiter que sunt calidiora virtualiter his quibus conseruatur complexio corporis temperati. Nec imaginari debemus quod illa que dicimus corpus colericum conseruare in sua colericitate sint calida simpliciter: nec colerica respectu corporis temperati. Si enim que sunt colerica respectu corporis temperati administrarentur colerico non conseruarent ipsum in sua colericitate: sed distraherent a sua complexione naturali: et facerent ipsum labi in egritudinem. Verbi gratia: si colericus vtatur vinis fortibus alleis et pipere non conseruaretur. Sed talia quibus corpus colericum conseruatur  p.118 sunt respectu corporis temperati frigida sed respectu corporis colerici sunt calida conseruantia. Postquam enim passa sunt a colerico calore conuertentur ad eundem gradum vel prope. Vnde dicimus quod corpora colerica quae ponuntur lapsa a temperamento iusticiali in duobus gradibus non conseruabuntur per calida in secundo temperamento iusticiali: sed conseruabuntur per aliqua que postquam passa fuerint a tali calore ⁶⁵ non augebunt nec diminuerit suam caliditatem et huius modi sunt frigida in primo respectu temperamenti ad iusticiam. Et sic patet quod regimen conseruatiuum talium non est idem nec ex eisdem cum regimine conseruatiuo corporis supra 365 temperati: et similiter intelligatur in aliis. Si autem loquamur de regimine preseruatiuo vel reductiuo talium corporum predictorum adhuc magis ad propositum habet ⁶⁶ quoniam corpus temperatum non indiget reductiuo nec preseruatiuo: sed corpora multum lapsa puta colerica vel fleumatica indigent. Si enim conseruare vellemus talia corpora in suis lapsibus potius caderent in egritudinem: quia ex propria natura apta nata sunt labi in egritudinem quapropter dicuntur simplisiter egra et a generatione: melius est ergo quod reducantur. Et quia corpora colerica lapsa in secundo gradu caliditatis conseruabuntur  p.119 per frigida in primo reducentur per frigida magis puta per frigida in secundo. Talis autem reductio non erit extra terminos complexionis colerici: sed erit infra terminos latitudinis eiusdem. Et sicut dictum est de colericis ⁶⁷ idem intelligatur in aliis lapsibus tam simplicibus quam compositis. Quid etiam sit gradus et graduum distinctio quomodo accipiatur apud medicum ad presens supponatur et de hoc faciam vnam tractatum.

2. De regulis sumptis a sexu

supra 388 Sicut diuerse complexiones naturales indigent diuerso regimine: sic etiam sexus diuersus ⁶⁸ diuersam arguit complexionem. Masculi enim sunt calidiores et sicciores et in quantitate maiores et longiores et fortiores et communiter prudentiores femellis in specie humana quicquid sit in aliis speciebus in quibus potest contingere femellas esse maiores ⁶⁹ et calidiores videlicet in animalibus viuentibus de rapina et in quibusdam entomorum et piscium de quibus ad presens non est sermo. Supponamus ergo ex his que apparent ex dictis  p.120 sapientum masculos calidiores et sicciores esse in specie humana femellis et femellas frigidiores et humidiores et corpore misericordiores ⁷⁰ masculis. Vir ergo temperatior est calidior et siccior muliere temperata: et per consequens indiget alio regimine conseruante. Et puto saluo meliori iudicio quod mulier temperatissima in genere mulieris non indigeat regimine reductiuo sed conseruatiuo sicut masculus temperatissimus. Masculus enim temperatissimus temperacior est in specie humana quam mulier temperatissima. Ambo tamen sunt infra temperamentum corporis sani simpliciter et habent illud temperamentum quod se extendit ad masculum et ad femellam. Quia autem masculi ceteris paribus sunt femellis calidiores supponamus ad presens ex dictis sapientum: et ex signis manifestis sic patet: quo habito patet quod ad ⁷¹ diuersitatem complexionum diuersorum sexuum diuersi sexus indigent diuerso regimine conseruatiuo vel preseruatiuo. supra 411 Hoc idem patet ex diuersitate compositionis et operationis. Nam alia est composito in sexu femineo et masculino vt multa membra sunt in femellis que non sunt in masculis et econtra ⁷² et aliter disposita. Vnde in mulieribus est matrix et collum matricis ⁷³ quae non sunt in viris: et in viris est virga virilis que  p.121 non est in mulieribus. Similiter mammille in mulieribus sunt propter lactis generationem: sed in viris non sunt ad hunc finem sed propter decorem et caliditatis cordis conseruationem. Vnde mammille mulierum sunt maiores mammillis virorum. Amplius in mulieribus est impregnatio et menstruorum euacuatio que ⁷⁴ non est in viris. Amplius in mulieribus est infantium lactatio siue nutritio. Et sic in regimine sexus feminei egemus regulis specialibus diuersis quibus non egemus in regimine masculorum. Nam indigemus regimine conseruante matricem et collum eiusdem matricis et preseruante a fluxu et retentione menstruorum inordinatis. Amplius indigemus regimine conseruante et preseruante mammillas ad moderatam et bonam lactis generationem. Indigemus etiam regimine pregnantis et parturientis et lactantis quorum nullo modo ⁷⁵ indigemus in regimine virorum. Et de his omnibus propter artis perfectionem bonum est facere capitulum singulare: et de illo forsan inferius apparebit. Et erit capitulum de regulis appropriatis sexui femineo vt differt a masculino. Et sic patet diuersitas regiminis sanitatis ex diuersitate sexus. Et sicut oportet considerare diuersitatem sexuum in regimine sanitatis. supra 443 Et sic etiam et diuersitatem regionum. ⁷⁶ Nam homines diuersarum regionum:  p.122 sunt diuersarum complexionum naturalium et formarum diuersarum et figurarum et colorum sicut in regionibus extremis ⁷⁷ est videre puta de sclauis et indis. Isti distant in complexione. Et abusio esset dicere quod ex eisdem et eodem modo conseruarentur in sanitatibus suis. Et puto saluo meliori iudicio quod lapsus diuersi secundum diuersitatem regionum non indigent regimine reductiuo sed conseruatiuo. Nam secundum illos lapsus qui sunt ex parte regionis corpora non dicuntur egra nec egrotatiua simpliciter nec vt multum nec vt nunc. Vnde indiuidua diuersarum regionum solum indigent reductiuo regimine secundum lapsus appropriatos singulis indiuiduis vt labuntur a medio latitudinis proprie regionis. Vnde sclauus temperatissimus non indiget regimine reductiuo ad complexionem climatis temperati. Vnde sclauus temperatissimus melius viuit et sanius in suo proprio climate quam in climate temperato: sed sclaui qui sunt multum lapsi a temperamento proprii climatis indigent regimine reductiuo ad proprium temperamentum eiusdem sic tamen quod illa reductio sit infra terminos latitudinis complexionis proprie et nature indiuidui qui reducitur. Vnde puto quod in quolibet climate sunt corpora sana simpliciter et egra simpliciter et semper & multum.  p.123 Corpus tamen sanum vnius regionis est sanius et perfectius alio alterius regionis. Vnde corpus humanum temperatissimum climatis temperati dicitur medium vnum equale ⁷⁸ ad iusticiam in comparatione ad corpora temperata aliarum regionum et respectu huius alia corpora dicuntur lapsa sed ille lapsus non erit faciens talia corpora egra aliquo modo.

3. De regulis sumptis ab etate

supra 444 Consequens est dicere regulas generales sanitatis sumptas ex diuersitate etatum. Supponamus hanc diuersitatem etatum esse in homine temperato libero ab occupationibus qui sit potens obedire siue subiici regimini sanitatis. Quid autem sit de corporibus lapsis et occupatis ex dictis poterit apparere. Et quia prima etas est infantium primo dicemus regulas regiminis sanitatis ipsius infantis que in fine equalitatis existit. supra 451Dicamus ergo quod talis infans post parturitionem ipsius statim ponendus est in aqua temperate caliditatis ne corpus suum alteretur ab aeris frigiditate vel excessiua caliditate. Vt etiam sordes si que a matre fuerint derelicte per aquam calidam deleantur ⁷⁹.  p.124 supra 466 Sed ante etiam vmbilicus est ligandus non nimis longus ne sit maoir quam deceat: nec nimis breuis ne sit minor quam deceat: nec debet etiam ligatura esse nimis fortis nec nimis debilis nc prius cadat et citius quam oportet nec tardius. Ligatura debet esse de filo lane non nimis duro. Post abscisionem vmbilici aspergatur sanguis draconis vel aliquid simile vt puta ciminum farcocolla vene citrine. Quantitas inscisionis est quattuor digitorum & ligationis vnius digiti. Post casum vmbilici mulieres Gallicane saliuam solum ponere consueuerunt. Alii autem docent apponere cineres coclearum vel plumbi adusti vel calcanei vitulini. Consueuerunt mulieres Gallicane infantem natum nouissime ante omnia ponere supra nudas paleas: & eundem fricare paleis temperata fricatione. Et ego laudarem paleas non essc frigidas nec calidas excessiue: sed calidas temperate. Sed mos aliarum est infantera recipere in gremio in panno lineo vel laneo temperate caliditatis. supra 456 Et vt sit ad vnum dicere recipiendus est infans in loco similiori loco matricis quam possibilius est: quia mutatio subita nocet nocumento magno. Et ideo nullo modo balneandi sunt post parturitionem in aqua frigida: sicut quidam barbari consueuerunt sed in aqua pura temperate caliditatis simili caliditati matricis in qua per experientiam nos videmus eos quamplurimum delectari. supra 477 Dicunt antiquorum quidam  p.125 quod eorum corpora post partum debent synapizari sale minutissime triturato & deinde fasciari decenter ⁸⁰. Hec enim synapizatio vtilis est ad membra eorum roboranda a frigore calore ⁸¹ & similibus. Ex hoc enim eorum cutis efficitur densior & impassibilior: humiditates et impuritates cutis superflue consumuntur in quibus constat infantes abundare. Sed quia sal habet ex sui natura membra infantis mordicare loco salis ad predictas intentiones vtuntur aliqui sapientum oleo fructus glandium ex quo membra roborantur & humiditates aliqualiter desiccantur. ⁸² Rationabile est istud in infantibus valde calidis & multum raris puta colericis & sanguineis quorum membra sunt valde rara. ⁸³ Sed in infantibus qui sunt in fine equalitatis secus est. In his enim sal magis vtile. Et si essent fleumatici infantes eorum sal debet esse calidius & non siccius. ⁸⁴ supra 504 Amplius eorum vesice sunt comprimende vt facilius vrinam emittant. Eorum etiam nares purgentur cum digito minimo cuius vnguis nullam habeat eminentiam & ani orificium minimo digito inuncto oleo est aperiendum. Mulieres Gallicane habent regulam specialem in regimine infantium quam volumus premittere. Dicunt enim infantes  p.126 nouiter natos debere synapizari farina & specialiter partes eorum inferiores musculosas: deinde fricari cute porcina temperate asperitatis. Dicunt enim superfluitates malas ab eorum corporibus resolui. Est etiam infans balneandus singulis diebus bis non quidem pleno stomacho lacte nec statim post lactationem sed ante. Sicut enim exercitium debet anticipare cibum in potentibus exercitari: sic balneum debet anticipare lactationem in nouiter natis qui non possunt exercitari. Vnde si stomachus sit plenus lacte eorum digestio corrumpitur propter balneum & opilationes in lateribus generantur: supra 522 similiter eorum dyafragma comprimitur & in eisdem tussis generatur et interdum vomitus que omnia in nouiter natis nociua sunt simpliciter et euitanda. Non debet autem balneari in aqua sapiente naturam siue virtutem farmacorum cuius modi sunt aque sulphuree & alumniose: sed debet esse aqua pura fontina cuius motus sit versus orientem per terram arenosam non lapideam nec lutosam: etiam a montibus discoopertam: aeri et soli expositam nullius saporis: substantie subtilis: cuius residentia nulla vel pauca pondere leuis que cito calefit et cito infrigidatur. Morentur in balneo quousque carnes eorum rubere incipiant. Et post balneum decenter sunt fasciandi sicut nouerunt matrone circa hoc insistentes. ⁸⁵ Fasciatio  p.127 autem non debet esse nimis stricta ne eorum augmentum impediatur nec nimis mollis ne eorum membra indebite figurentur. Nec debent esse panni ex quibus fasciantur frigidi. Et si forsan in eorum membris aliquod peccatum appareat ex parte figure ⁸⁶ vel situs vel quantitatis: post balneum fasciando temptari debet eorum correctio sicut nutrices infantibus suis facere consueuerunt. Et similiter in his quorum vna tibia ⁸⁷ est breuior alia, scilicet magis extendendo eam quam aliam. Post hoc autem infans lactandus est quousque dormiat. supra 547 Quod si forsan dormire non velit consolandus est cum dulcibus cantilenis. ⁸⁸ Et si omnia ista non iuuerint portandus est totus fasciatus hicinde ⁸⁹. Et super omnia studeat nutrix quod eius vestes non sint sordide. Sed quia matronas in his expertas videmus magis proficere in hac materie me amplius tenere non intendo. ⁹⁰ Totiens enim sunt fasciandi in die quotiens eorum vestes sordide reperiuntur. supra 556 Semper autem post balneum lactandi sunt: & similiter post eorum vestium sordidarum mundificationem. Si quidem eos lac sugere delectabiliter videamus quod eorundem infantium lactandi consuetudine facile  p.128 est videre tunc secundum quod plus vel minus recipiant vnica lactatione delectationem lactis secundum hoc sepius vel minus sunt lactandi. ⁹¹ Maior pars temporis nouiter natorum occupanda est in lactatione: balneatione: dormitione: et huius modi ⁹² vestium sordidarum mutatione. Nec omnino nouiter nati indigent alio cibo nisi lacte: et hoc eis sit loco cibi et potus. Lac autem infantibus conuenientius est lac matris proprie. Nam natura sagax sagacitate cuius non est finis ex vna portione sanguinis menstrui fetum generat et nutrit in vtero matris: et ex alia portione lac in mammillis generat quod quidem lac cum sit generatum ex sanguine maxime simili sanguini qui fuit materia generationis et nutritionis infantis: est eidem optimum nutrimentum quod est verum supposito quod mater sit sana & debiti regiminis secundum quod requirit actus nutritionis ⁹³ nutricis. Et hoc est quia ex eisdem sumus et nutrimur ⁹⁴. supra 567 Quod si forsan mater proprium genitum nutrire non posset vel non velit: tunc eliganda est nutrix sana bone conditionis & boni moris: etatis perfecte: cuius color ⁹⁵ ad nigrum declinet: et vene sint late: et collum grossum & pectus amplum & mammille non carnose magne: non laxe: venarum multarum: cuius lac non sit nimis subtile et serosum nec nimis grossum &  p.129 caseatum: coloris albi: boni odoris et boni saporis. Cuius etiam lac non sit nimis partui propinquum nec nimis remotum cuius partus fuit naturalis etiam masculus et sit vnius mensis cum dimidio vel duorum. Et si possit inueniri nutrix similis complexionis et regiminis matris infantis cuius partus fuerit naturalis etiam masculus non esset malum immo ⁹⁶ puto quod talis esset pre omnibus eligenda supposita lactis conuenientia in quantitate et in conditionibus ante dictis. Quod si mater proprium filium nutrire velit non eligatur alia sanitate et bono regimine habitis cum lactis sufficientia. Quod autem sit bonum regimen nutricis ex quo lac eiusdem conseruetur corrigatur et augeatur infans: apparebit post vbi regule regiminis sanitatis appropriate sexui femineo vt differt a masculino ponentur. supra 597Et non laudarem quod in primis diebus partus mater lactaret proprium filium suum. Tum quia mater multum alterata est a partu. Tum quia lac diu remansit in mammillis ex quo forte potest esse corruptum: sicut etiam ex proprio colore et substantia est videre. Vnde mulieres Gallicane faciunt sugi lac ab earum mammillis per aliquam mulierem vilem ad hoc deputatam ⁹⁷. Non est cunabulum eius mouendum ad somni prouocationem motu violento  p.130 ne eius lac in stomacho concutiatur et digestio corrumpatur: sed motu suaui et si sine motu cum mammilla somnus possit prouocari melius est. Moderatus fletus ante lactationem conuenit: et specialiter ad partium spiritualium dilationem et ad humiditatum capitis aliqualem euacuationem et ad caloris temperati ⁹⁸ reuocationem et confortationem. Lactentur bis vel ter in die naturali vel ad plus quater. Quod si forsan in eorum stomachis corrumpatur lac ex multa et immoderata suctione: ex qua contingit inflatio et extensio et ventositatum multitudo et vrine albedo longo tempore famelici sunt permittendi. et studium impendatur vt somnum dormiant longum. Securius est vt parum sugant lactis et sepe. Assimilantur enim corporibus conualescentium qui sic sunt cibandi vt inferius apparebit. supra 629 Bonum est etiam ante lactationem quod parum mellis despumati cum aliquantulo vini lymphati albi eisdem propinetur propter stomachi ablutionem et lauationem ⁹⁹. Et specialiter in principio aliquid lactis in infantium oribus mulgeatur vt minus eorum meri in actione ¹⁰⁰ laboret et ex conamine suctionis eorum gule cum mery et reliquis instrumentis lesionem incurrant. Hoc igitur sit regimen  p.131 infantium quousque dentes emittant anteriores. Postquam dentes apparuerint anteriores alius cibus a lacte nutricis infantibus interdum est tribuendus sicut cibi lacti similes in substantia et virtute lacte tamen parum grossiores et sunt cibi qui pauca vel nulla indigent masticatione cuiusmodi sunt cibaria laudabilia a matribus vel nutricibus eorum primitus diligenter masticata et ¹⁰¹ panis in aqua mellis dissolutus vel in aqua carnium laudabilium vel cibus factus ex farina tritici ¹⁰² et lacte animalis sicut mulieres Gallicane facere consueuerunt. Aut panis dissolutus in vino bene aquatico interdum potest eis bene tribui. Aqua bona et pura cuius conditiones superius dicte sunt: potest etiam permisceri cum aliquantulo vini. Nec laudo quod predicti cibi tradantur infantibus simul cum lacte. In hora enim in qua aliquis predictorum ciborum exhibetur infantibus abstineat a lacte quousque predictorum ciborum digestio fuerit perfecta. Hoc facto possunt indui et portari et balneari minus quam ante. supra 654 Cum autem inceperint per se ipsos ambulare: nutrix debet esse solicita ne infans diuersis & inordinatis moueatur motibus ne forte eius membra torqueantur: nec est cogendus sedere vel ambulare antequam ¹⁰³ secundum naturam desiderium veniat. Locus in quo sedet  p.132 non debet esse durus: nec asperitatem habens: nec coram ipso debent esse alique ex eis que pungunt et incidunt. Custodiendus est ne ¹⁰⁴ ab alto loco labatur. supra 663 Cum autem dentes canini inceperint apparere: ab omni re que ad masticandum dura est debet abstinere: ne forte materia predictorum dentium propter durorum masticationem totaliter resoluatur. ¹⁰⁵ Et tunc plurimum bonum erit fricare gingiuas ex axungia galline vel ex butyro recenti et cerebro leporis ex hoc enim facilior eorum fit transitus et origo. Et quia in tempore originis dentium predictorum consueuerunt infantium colla rubere quam plurimum laudo quod hoc tempore vngatur caput et collum cum oleo rosato conquassato cum aqua calida. Cum autem possibile est cum predictis dentibus mordere desiderant proprium digitum masticare quapropter hoc tempore frustum paruum radicis yreos in eorum manibus est ponendum que non sit sicca ¹⁰⁶: sed inter siccum et viride mediocris. Nam ex eorum masticatione prohibentur eorum gingiue ab vlceribus & dolore. Laudo quod gingiue earum frequenter cum melle despumato cum aliquantulo salis fricentur: hoc enim prohibet a dolore et vlcere. Quando autem predicti dentes canini perfecte creuerint radix liquericie continue masticetur. supra 686 Et quanto  p.133 infantes magis appropinquant ad tempus in quo sunt a matre ¹⁰⁷ totaliter sequestrandi tanto oportet assuefieri cibariis magis grossis. Tempus sequestrationis est cum possunt alios ¹⁰⁸ cibos masticare perfecte: cum scilicet omnes dentes emiserint. Et hoc tempus est duorum annorum communiter. Dicunt quidam quod masculus tardius secretandus est quam femella ceteris paribus. Quod si infans perfide et inordinate post tempus sequestrationis mammillam quesierit & ex illo inordinate fleuerit: epithimande sunt mammille cum aliquibus que infanti abominationem inducant in gustu cuiusmodi sunt succus abscynthii & mentastri & myrrhe & similium. Hoc ergo sit regimen infantis quousque a nutrice sit secretandus. supra 699 Postea tota solicitudo parentum debet esse in meliorando mores ipsius. Et in hoc consistat duplex vtilitas vna vt crescat bonus et fiat ei in bona habitus fixus qui generatur in anima ex actibus frequentatis. Et hec vtilitas est in anima cuius artem non habet medicus sed moralis philosophus. Alia est attinens corpori. Nam ex malicia morum et passionum potest in corpore generari complexionis malicia. Vnde sicut mali mores sequuntur maliciam complexionis: sic possible est maliciam complexionis ex morum malicia generari. Vnde timor in multo tempore perficit ¹⁰⁹ melancolicum. Et ergo non sunt permittendi  p.134 nimis tristari nec irasci nec flere nec gaudere: sed medium in his elegibile est. Et si nobis appareat eorum natura vel constellatio inclinari inordinate ad aliquam passionem auertendi sunt ad contratium. Auertentes enim ad contrarium ad medium veniemus sicut dirigentes ligna tortuosa facere consueuerunt: Et sic patet quod in custodia morum summa corporis et anime custodia consistit. Post somnum balneandus est quousque eius carnes rubere incipiant: deinde ludere permittatur per vnam horam: deinde cibandus est cibis laudabilibus: deinde permittendus est ludere prolixius: deinde balneandus est. Post sequestrationem eorum aliqui sunt contenti exercitio: parum aut nihil curantes de balneis: sed quia eorum membra ante septimum annum sunt multum debilia et ad motum inepta supra 721 rationabile est quod interdum balneentur ¹¹⁰ ad membrorum confortationem et ad superfluorum tertie digestionis expulsionem et vt membra ad augmentum preparentur. Non debent esse balnea sapientia naturam aliquorum farmacorum cuiusmodi sunt sulphurea aluminosa & similia: quia redderentur ex illis corpora eorum inaugmentabilia. Et propter eandem causam exercitium eorum non debet esse forte multum et magnum: quia membra eorum adeo sunt debilia quod exercitum forte pati non possunt. In hoc tempore etatis vinum  p.135 est nociuum et eo non indigent. Nociuum quidem quia est ignem addere igni. Habent etiam neruos debiles et cerebrum quorum vinum est maxime lesiuum: et precipue quia eorum nerui sunt valde passibiles et penetrabiles a vino quod est optimus penetrator propter subtilitatem eius debitam ex parte actionis et substantie. Vinum enim est subtile in substantia et actione. Nec indigent vino propter vrine mundificationem: et colere rubee cum vrina mundificationem. Nec propter corporis humectationem: nec propter melancolie repressionem: nec propter digestiue et caloris innati confortationem: vt consideranti manifestum est. Vinum album lymphatum valde potest eis propinari loco potus: Et quanto sunt calidioris complexionis minus vtantur vino: et quanto frigidioris plus vtantur eo. Aqua que est potus eorum sit pura cuius conditiones superius tacte sunt. Hoc sit regimen pueri quousque magistro tradatur quod est tempus annorum sex. supra 749 In hoc tempore tradatur magistro qui eum doceat in moribus et sic gradatim est ordinandus nec solito balneandus et eius labor ante commestionem augmentandus: quia eius membra sunt solito fortiora. ¹¹¹ Non sunt tamen apta fortibus exercitiis ante decimumquartum annum: immo forsan eis non competit exercitium forte et magnum ante  p.136 finem adolescentie. Vsque ad duo septennia annorum non competit virmm nisi aquaticum sed minus quam ante. Sed interdum non est malum eis in hoc tempore ministrare parum boni vini: propter preseruationem a generatione opilationum. ¹¹² Hoc sit regimen pueri vsque ad decimumquartum annum. Vnde parum deinceps differt regimen corpori debitum scilicet temperato libero vacare potenti regimini sanitatis a regimine transeuntium decimumquartum annum preterquam quod possunt fortioribus exercitiis vti et cibis grossioribus et vinis minus aquaticis et paucioribus balneis et indigent breuioribus somnis. Non indigent exercitiis fortissimis nec talia exercitia sustinere possunt sine notabili lesione cuiusmodi sunt exercitia luctantium tornantium et similia. Nam eorum membra non sunt sufficienter apta ad tales motus propter eorum imperfectionem: sunt enim adhuc in via augmenti: et talia exercitia impediunt eorum augmentum. supra 759 Et sicut dictum est de exercitiis ita intelligatur de cibis: non enim possunt digerere cibaria fortissima ad digerendum dura: quem ad modum possunt illi qui sunt in termino adolescentie. supra 763 Similiter actus venereorum non sunt eis ita conuenientes sicut his qui terminum adolescentie sunt consecuti: immo ex coitu inordinato magnam consequuntur lesionem. Ex hoc enim corpus impeditur ab  p.137 augmento: nec semen est vtile generationi: antequam membra ad perfectum augmentum peruenerint: vt patet in terre nascentibus quorum semen est imperfectum antequam planta augmentum perfectum deuenerit. Cum autem aliquis ad perfectum deuenerit augmentum quod communiter supponitur circa medium quarti septenii annorum: et est annus vicesimusquintus tunc est sanitas perfectissima: et durat vsque ad quadragesimumquintum ¹¹³ annum. Et vocatur hec etas: etas pulchritudinis et fortitudinis. Nam hoc tempore corpora sunt pulcherrima et fortissima et in eis omnes operationes sunt fortiores: quod specialiter verum est de vitalibus et animalibus quicquid sit de naturalibus. In hac etate indigemus fortioribus exercitiis et est sufficientior ad exercitia fortissima. Et multo magis quam aliqua precedentium. supra 779 Et minus indiget balneis aque calide quam etas precedens: sed balneum frigide aque huic soli etati est conueniens vt membra reddantur robustiora: et ad motum fortem aptiora. Nec calor innatus ex predicto balneo debilitatur: sed magis confortabitur: nec augmentum membrorum impedietur. Et non debet hoc balneum esse aque intense frigiditatis nec in tempore et hora frigidis: sed calidis. Cibus in hac etate debet esse grossior et maioris quantitatis et minoris numeri. Nam debent et possunt  p.138 respectu prioris et posterioris etatis grossum et multum cibum accipere et raro. Que sint cibaria conuenientia eis inferius apparebit. supra 796 Potus debet esse vinum subtile album minus aquaticum quam in minori etate propter vrine prouocationem: colere mundificationem: et sudoris prouocationem: et membrorum humectationem. Nec debent eorum cibaria ¹¹⁴ esse calida nec acuta ne forte ex eis in febrem vel hepatis ¹¹⁵ supercalefactionem vel humorum adustionem incidant. Et propter eandem rationem vitare debent omnia excessiue calida et sicca: vt piper: synapis: allea et similia. Hec etas indiget breuissimo somno respectu aliarum propter digestionis fortitudinem: et robur membrorum que sunt instrumenta virtutum animalium sensitiuarum et motiuarum. Somnus enim ordinatur ad confortationem virtutum naturalium et quietem animalium. Quo ad anime accidentia summe est vitanda ira et tristicia que sanguinem supercalefaciunt et adurunt. Hec etas actibus venereis est conuenientior propter membrorum perfectionem et caloris et spirituum fortificationem et seminis multitudinem & digestionem. Regule autem speciales regiminis sanitatis que sumuntur ex rerum naturalium diuersitate inferius apparebunt. Hanc etatem sequitur consistentia cuius regimen parum differt a regimen immediate dicto ¹¹⁶. supra 820 Hanc consistentiam sequitur  p.139 senectus: cuius volumus ponere regimen sicut infantium ¹¹⁷. Notandum quod tota intentio in regimine senum est adminstrare quod calefaciat et humectet ex nutrientibus balneis et potibus: longo somno et quiete. Et quia in stomachis senum fleuma multiplicatur: per viam intestinorum euacuare ¹¹⁸ procurabimus: ipsum primitus digerendo cum decoctione hysopi et oximelle diuretico. Euacuatio fieri potest cum pigra ¹¹⁹ vel cum decoctione volubilis et polipodii ¹²⁰ in qua infundantur carthamus turbith et zinziber. Pillule etiam composite ex semine carthami et ficubus et terebenthina sunt senibus conuenientes et sit de illis quantitas duarum auellanarum vel circa. supra 844 De nutrientibus senum dicamus quod nutrientia senum debent esse facilis digestionis et boni nutrimenti et minoris quantitatis et numeri minoris quam in etatibus precedentibus. A corporibus enim senum non fit multa resolutio propter caloris debilitatem et membrorum duriciem. Et sic non indigent multo cibo nec sepe sed paucus eis sufficit respectu etatis prioris: et raro propter digestiue debilitatem. Et ergo debent eis administrari nutrientia que in parua quantitate possunt corpus senis nutrire sufficienter:  p.140 et quia senes non indigent sepissima refectione: immo ¹²¹ forte eis sufficit comedere semel in die naturali ideo facilime ferunt ieiunium supra 861 quod verum est de senibus a senectute et non a senio. Senes enim a senio qui sunt sicut lucerna extinctioni parata indigent sepissima et paucissima refectione. A cibo enim multo simul sumpto suffocaretur eorum calor sicut paruus ignis a multis lignis. Et si non eis sepe nutrimentum administretur calor naturalis humido radicali consumpto sicut lucerna ad extinguendum parata propter olei consumptionem et lichini illuminati paucitatem extinguetur. Bonum ergo puto tales dietari ter in die naturali sic quod inter primam et secundam commestionem interueniat spacium octo ¹²² horarum ¹²³ et inter vltimam commestionem primi diei et primam sequentis interueniat spacium decem vel vndecim horarum: et sic tertia commestio maior erit secunda: et secunda aliquantulum maior prima. Prima commestio erit circa secundam horam equalem diei naturalis: Et secunda commestio erit circa horam septimam: & tertia circa decimamseptimam horam diei sequentis et est circa nonam vel decimam equales. Debent senes preterea euitare omnia cibaria  p.141 fleumatis vel melancolie generatiua et venarum opilatiua cuiusmodi sunt grossa viscosa solida ¹²⁴ et digestioni inobedientia: verbi gratia genera leguminum et genera piscium salitorum et non salitorum et specialiter animalium marinorum ¹²⁵ et vniuersaliter carentium squamis et spinis et carnium salitarum et specialiter animalium siluestrium porcorum bouum antiquorum salitorum & non salitorum: et auium in aquis degentium et vniuersaliter cibariorum pomorum coctanorum et mespilorum et similium frigidorum olerum frigidorum puta lactucarum portulacarum et similium. Senibus quoque conuenientior est elixatura quam frixura vel assatura: et assatura quam frixura: et pastillatura quam assatura ¹²⁶. Salse ex vino sunt conuenientiores senibus quam ex aceto vel veriuto. supra 891 Acetum enim est senibus inconuenientissimum ratione eius frigiditatis et siccitatis. Et meo iudicio senectutem accelerat et confirmat. Item specierum genera sicut zinziber et cinamomum sunt senibus conuenientiora. Et omnia genera specierum participantium caliditate et humiditate vel parua siccitate. Mel senibus multum est conueniens. Debet autem  p.142 esse album: grandinosum: durum: incissibile: boni saporis cuiusmodi est mel de Monte Pessulano. Carnes castratorum iuuenum caponum: gallinarum: ¹²⁷ gallorum testiculi oua recentia sunt cibaria senibus conuenientia. Et similiter perdicum alaudarum et fasianorum. Hec enim sunt facilis digestionis boni nutrimenti et multi. Pisces senibus conuenientes sunt pisces marini et inter ipsos est rogetus gornatus et plagitia. Et melius est quod decoquentur in vino cum feniculo aneto et petrosilino vt eorum frigiditas temperetur et remoueatur eorum viscositas. supra 911 Lac senibus conuenit ¹²⁸ eo quod nutrit cito et corpus humectat. Quibusdam autem non conuenit eo quod opilationem generat: vnde quibusdam ex lacte sub dextro hypocundrio ¹²⁹ dolor et extensio contingere consueuit: propter venarum striccturam et talibus ¹³⁰ non conuenit. Lac conuenientius est eis asininum vel caprinum cum aliquali quantitate zuccari vel melis despumati: hec enim prohibent ipsius corruptionem et iuuant eius penetrationem. ¹³¹ Caseus senibus est inutilis nisi sit bene vnctuosus ¹³² non salsus nec nimis recens. Butirum senibus conuenit: quia eos humectat et calefacit et membra pectoralia lenit. Olera conuenientia:  p.143 sunt sicla: bleta: ¹³³ feniculum: petrosilinum: borago domestica et siluestris: saluia: menta: et consimilia que ad caliditatem et humiditatem declinant. Polipodium cum aniso est eis conueniens ad leniendum ipsorum naturas si decoquuntur cum carnibus laudabilibus. Idem intelligatur de volubili herba cuius est flos albus ad modum campane: et mercurialis eis conuenit: et eis conueniens est oleum oliuarum maturarum et amygdalorum dulcium et zizaminum ¹³⁴. supra 933 Fructus senibus conuenientes sunt ficus et specialiter sicce et passule et pruna et dactili ¹³⁵. Et ficubus quidem in principio commestionis & aliis in fine est vtendum. Dyacalamentum etiam est eis competens ¹³⁶ et specialiter ad aperiendum opilationes laterum quas senes sepius incurrere consueuerunt. Clistere ¹³⁷ ex oleo simplici dulci est eis conueniens interdum ad leniendum eorum naturas et ad humectandum eorum viscera. Et omnino cauere debent ab acuto clisteri ne eorum intestina siccentur sed humidum clistere et vnctuosum est eis vtilissimum. Debemus solicitari in regimine senum de lenitate ventris eorum: et nihil penitus de fleubothomia est curandum. Et loquor de senibus a senio cuius initium ponitur in  p.144 septuagesimo anno vel circa: quibusdam citius quibusdam tardius sunt enim quidam ita male constructi corpore quod non possunt ad annum sexagesimum peruenire. supra 945 Vinum nouum album Gallicum aquaticum senibus non est conueniens: nisi forsan post balneum si eos inordinate contingeret sitire. Vinum senum debet esse rubeum. subtile odoriferum et antiquum. Tale enim vinum senes calefacit et nutrit: melancoliam compescit: vrinam prouocat: iuncturas humectat: calorem innatum reparat: quibus omnibus indigent senes. Acruminum generibus vti possunt si eisdem vti consueuerunt: puta aleis cepis et specialiter propter opilationem venarum aperiendam quam sepe incurrere consueuerunt ad quod tunc valeret dyacalamentum. ¹³⁸ supra 939 Tyriaca ¹³⁹ senibus multum conuenit ad aperiendum opilationes ipsorum similiter competit medicina vocata athanasia ¹⁴⁰. cuius descriptionem inuenies in antidotario. supra 953 Potagia senibus conuenientia sunt gruellum de auena et hordeo cum aqua carnium laudabilium. Similiter rape cum aqua carnium laudabilium et feniculo senibus sunt conuenientes. Similiter pureta ex boraginibus bletis feniculo petrosilino senibus sunt conuenientes. Potus hydromellis senibus est conueniens ad aperiendum eorum opilationes: et  p.145 si sint in viis vrine decoquatur cum hydromelle ¹⁴¹ petrosilinum et specialiter macedonicum apium feniculum et similia. Et si opilatio fuerit in viis spiritualibus addatur hydromelli capillus veneris: isopus ¹⁴² et similia. supra 965 Fricatio temperata in quantitate & qualitate: senibus conuenit. Debilia membra et dolentia senum fricatione non indigent. Debet esse fricatio cum manibus asperis et grossis pannis vicibus interpositis: non tamen debet esse fricatio tanta et talis quod membroram ipsorum inducat siccitatem et per consequens frigiditatem per viam resolutionis humidi & naturalis calidi sicut in exercitiis immoderatis contingere solet. Nec debet esse nimis parua itaque in membris senum nulla fiat resolutio cum fricatio naturaliter ordinetur ad expultionem superfluitatum membrorum tertie digestionis: & ad confortationem earundem. Debet igitur esse talis & tanta quod sit sufficiens poros membrorum aliqualiter aperire et eorundem calorem innatum aliqualiter confortare & superfluitates eorum consumere: vt ex his membra senum calidiora reddantur & naturaliter humidiora. Et sic patet quod fricatio senum non debet esse fortis quia membra desiccat nec debilis quia calorem in membris non confortat: Nec etiam parua quia non sufficit poros aperire & superfluitates  p.146 consumere. Nec nimis magna: ne membra debilia senum vltra naturalem debilitatem debilitentur. Debet ergo esse mediocris in quantitate & qualitate. supra 985 Tempus autem cessandi a fricatione est cum membra senum rubere incipiunt & aliqualiter dolere. Nec est malum circa finem fricationis inungi manus oleo oliuarum dulci vel amigdalorum: dulcium: vt membrorum senum siccitas aliqualiter temperetur & calidum naturale in eisdem ¹⁴³ conseruetur. Laudo hanc fricationem fieri stomacho ieiuno ante cibum & exercitum et eligatur locus temperatus et hora naturaliter temperata vel artificialiter. Et qui non possunt exerceri propter membrorum debilitatem vel propter aliquam causam in rebus mundanis suppleant fricationibus & balneis fricentur qualibet die non solum fricatione preparante ad exercitum ¹⁴⁴ sed supplente vicem exercitii. Et balneantur quater in mense balneo humectante & calorem naturalem confortante & siccitatem membrorum obtemperante. Talia non sunt balnea sulphurea vel aluminosa: nec vniuersaliter sapientia naturam similium farmacorum sed sunt aque dulces in quibus apponi laudo camomillam & vtrumque sticados & bis maluam quidem ad membrorum siccitatem sticados & camomillam quia membra confortant & lassitudinem remouent. supra 1013 Et bene laudo quod circa finem balnei fricentur eorum  p.147 membra vt sordes eorum remoueantur si que sint. Et inde fricentur inunctis manibus oleo oliuarum & amigdalorum dulcium vt post balneum membra remaneant humidiora. Terminus balneationis & exitus initium est cum digitorum pulpe incipiunt aliqualiter exasperari. Et in hoc multum dicitur considerari hominis delectatio nam quidam citius balneatione attediantur quidam tardius. supra 1023 De aliis considerationibus circa fricationem et balneum transeo quia de hoc inferius in quarta parte huius operis patebit. Senes qui adhuc habent membra fortia & ad exercitium ¹⁴⁵ bene apta non balneo adeo sepe nec fricatione assuescere debent. Nam balneum & fricatio pro magna parte vtilitatis ad expulsionem ordinantur superfluitatum tertie digestionis et caloris naturalis confortationem et membrorum interiorum euacationem ad que omnia exercitium ordinatum modo debito plus valet. Membra senum debilia exercitari non debent: ne ampliorem incurrant debilitatem: secus est in adolescentibus in quibus membra debilia naturaliter exercitantur amplius vt maiora et fortia fiant: et hoc quia adolescentium virtutes conualescunt: et senum corpora sunt decidentia vnde nulla spes est de membrorum debilium naturaliter fortificatione per exercitium apta debent plus exercitari non ad virtutis membrorum ¹⁴⁶  p.148 augmentum: sed ad residui vite conseruationem. Vnde si membra superiora sint debilia: et inferiora fortia: exercitentur magis inferiora. Sed vniuersaliter ceteris paribus senes minori exercitio et debilitatione indigent quam adolescentes vel iuuenes: vnde fortioribus exercitiis non sunt apti cuiusmodi sunt hastiludia: torneamenta: et itinera longa: cursus et luctamina et similia his. Non enim sunt vires in senectute. Vnde hec etas vacare debet his que sine viribus sustineri possunt: puta consiliis auctoritatibus et sententiis que in senibus augeri consueuerunt: et non his que viribus corporis fiunt que ad etatem spectant priorem. ¹⁴⁷ Non enim viribus corporalibus quibus prior indiget etas res magne geruntur.

4. De regulis sumptis a lapsu naturali

supra 1028 Quoniam in precedenti capitulo posui regulas regiminis temperati siue sani a generatione a quo non parum differunt egra corpora a generatione que respectu temperati sunt malarum complexionum. Volumus in hoc capitulo ponere regulas regiminis sanitatis malarum complexionum: non accidentalium sed naturalium. Sunt enim  p.149 quidam qui a principio generationis calidiores sunt vltra temperamentum humane complexionis ¹⁴⁸: alii frigidiores: et in aliis qualitatibus tam simplicibus quam compositis excedentes quarum complexionum necesse est vt sit aliud regimen conseruatiuum ¹⁴⁹ vel curatiuum. Nec est nostra intentio loqui de parum lapsis: quia talium ¹⁵⁰ regimen sufficienter haberi potest ex his que dicta sunt de regimine temperate complexionis: et ex his que postea dicentur de multum lapsis. Sed in isto capitulo intendimus de corporibus multum lapsis cuiusmodi sunt sanguinei: colerici: fleumatici: et melancolici.

5. De regulis sumptis ab habitudine

Non eodem regimine indigent pingues naturaliter plus quam requirat humane complexionis temperamentum  p.161 et naturaliter macilenti. Sunt enim quidam qui ex totali complexione et compositione sunt macilenti magis quam requirat habitudinis temperamentum in humana specie quod tam ex siccitate complexionis quam ex caliditate membrorum tertie digestionis: et similiter aliorum membrorum contingere consueuit. Potest preterea talis macies prouenire ex debilitate membrorum tertie digestionis: supra 1304 siue ex parte compositionis siue ex parte complexionis: ratione cuius debilitatis: vel membra non attrahunt alimentum: vel alimentum tractum non possunt digerere: et sic membra extenuantur. Quibusdam hominibus contingit quod eorum membra fortia sunt in attrahendo: et tamen non impinguantur sed manent naturaliter macilenta quod est ex caloris fortitudine resoluentis: et ex virtutis conuersiue membrorum debilitate et ex inabilitate restaurationis membrorum. Sunt enim forte membra inabilia vt a cibo restaurentur propter eorum duriciem: et siccitatem vt in membris melancolicis est videre: vel propter fortem consumptionem: vt in colericis in quibus calidum est acutum et consumptiuum: vnde quod deberet vel posset in membra conuerti a forti calore ante conuersionem consumitur. Ex dictis haberi potest que sunt cause superflue pinguedinis. Nam quia oppositorum  p.162 naturaliter opposite sunt cause: humiditas membrorum cum caliditate obtusa: & conuersiue fortitudo et digestiue membrorum et abilitas restaurationis ex parte molliciei et raritatis sunt cause pinguedinis naturalis siue multe carnositatis. Differunt autem carnositas et pinguedo: eo quod pinguedo est a frigido & humido: nec arguit fortitudinem conuersiue sed solum digestiue prime & secunde. Carnositas autem arguit caliditatem & humiditatem et sanguinis multitudinem & digestiue membrorum interiorum & exteriorum bonitatem et conuersiue similiter & restaurationem eorundem: vnde carnositas minus vituperabilis est quam pinguedo.

6. De regulis sumptis a diuersitate memebrorum

Tota regio corporis humani in quattuor partibus a sapientibus est diuisa: quarum prima est regio virtutum animalium: puta cerebrum et membra adiacentia. Secunda est regio virtutis vitalis: vt puta cor et pulmo ¹⁷⁹. Tertia est virtutis naturalis: puta stomachus splen: epar et intestina. Quarta est virtutis generatiue: puta testiculi et membrum virile in viris: et matrix & collum matricis ¹⁸⁰ in mulieribus. supra 1425 Et quia hec membra sunt diuersarum complexionum: compositionum et operationum vtique indigent diuerso regimine. Et incipiemus primo a capite et dicemus de conseruatione cutis capitis et capillorum in ea situatorum: deinde dicemus de cerebro et aliis membris sibi adiacentibus: deinde de nutritiuis et vltimo de generatiuis.

Et vlterius nos addemus regimen membrorum exteriorum totius corporis et cutis: omnium musculorum siue totius corporis preterquam capitis de qua primitus faciemus mentionem.

7. De regulis regiminis sanitatis appropriatis sexui femineo

Consequenter dicamus de regimine sanitatis mulieribus appropriato. Sunt enim quattuor ²³⁰ appropriata mulieribus ²³¹: puta impregnatio: parturitio: lactatio et per consequens ²³² mamillarum conseruatio & menstruorum euacuatio ²³³: de quibus  p.201 breuiter dicamus: supra 2153 et primo de impregnatione. Sunt enim quedam mulieres simpliciter steriles & maleficiate quibus hoc capitulum non deseruit. Et alie que non sunt steriles sed non de facili impregnantur & tamen sunt sub latitudine sanitatis. Primo ergo nos ponemus regimen talium mulierum antequam impregnantur ad hunc finem quod facilius impregnantur. Secundo earundem ponemus regimen postquam sunt impregnate vt fetus possit ad debitum finem venire. Tertio eorundem ponemus regimen cum actu parturierint & parturierunt. Quarto ponemus regimen lactantium. Quinto ad hoc ponemus regulas quibus scitur matricis conseruatio ex menstruorum debita euacuatione & aliis. Quantum ad primum notandum quod quedam mulieres non sunt bene fecunde per accidens: ratione alicuius maleficii a quo bonum est precauere quantum est possible. Et interdum propter maliciam ftgure aut compositionis matricis & colli eius. Et etiam propter malum motum commixtionis viri cum muliere. Et etiam propter vsum quarundam rerum conceptionem impedientium. supra 2176 Primo ergo nos ponemus aliqua ex quibus maleficia potuerunt precaueri & euitari: Si enim serapinum in camera posueris siue hypericon omnia demonia fugabuntur. Vnde hypericon dicitur a multis fuga demonis.  p.202 Item lapis magnetis portatus ad idem valet & concordiam facit inter virum & mulierem. Ad idem valet adamas quem quidam false dicunt esse magnetem. Amplius cor turturis portatum fugat demonia & portantem reddit hominibus gratiosum. Item pirus auis comesta incantatione ligatos soluit & prosperitatem tribuit. Tyriaca exhibita cum decoctione hypericon maleficium tollit. Et hypericon emplastrum renibus maleficium tollit. Amplius corallus si teneatur in domo soluit maleficia. Amplius squilla integra suspensa in limine hostii maleficium tollit. Et idem est de arthemesia. Ad idem etiam valet radix pionie portata. Item si vir portet secum cor coturnicis masculi & uxor cor femelle semper conuenient. Item si quis portauerit semper secum yringum insidias demonum non patietur. supra 2177 Si autem mulier non sit bene fecunda propter maliciam complexionis naturalis vel accidentalis cum materia vel sine materia vtatur contrariis in complexione et purgantibus materiam peccantem. Sed quia difficultas impregnationis vt plurimum fit ex mala complexione frigida et humida cum materia vel sine materia ideo ab hac inchoandum est: & de ea tractandum. Iste enim indigent calefacientibus & desiccantibus matricem et euacuantibus humiditatem eius superfluam. Vnde ierapigra est eius conueniens farmacum. Et ex eis quc exhibentur sunt calide  p.203 confectiones puta tyriaca & metridatum & theodoricon & dyacalamentum cum decoctione arthemesie vel abrotani vel calendula. Vrina elephantis potata est mirabilis in impregnatione: & similiter limatura eboris & siseleos. supra 2195 Simplicia quibus ego consueui vti in hoc casu & in quibus inueni iuuamentum sunt hec: matricaria: arthemesia | abrotanum | calendula millefolium | camedreos: camepitheos | squilla | rubea | tinctorum spica: blactebizantie: ameos & costus. Ex his igitur potest fieri sirupus & vinum tempore vindemiarum & balneum. Et quia hoc habet locum in regimine curatiuo de huiusmodi transco. Amplius debes scire quod coagulum leporis suppositum post menstruorum mundificationem iuuat ad impregnationem. Medicine autem simplices pessariorum sunt hec: oleum de balsamo: oleum de ben: oleum de lilio | costos niger & adeps anseris blactebizantie: muscus & spica: cyperus: anetum: ameos: ysopus: bdellium: nux cipressi & gariofili & cordumeni. Et vt sit ad vnum dicere calida stiptica sunt materia pessariorum mulierum habentium matricem frigidam & humidam. supra 2210 Amplius debes scire quod fleubothomia sophenarum ²³⁴ iuuat multum ad impregnandum. Primo quidem quia matricem mundificat. Secundo quia facit matricem ad inferius descendere: ex quo  p.204 semen viri perfectius ad eam descendit & attingit. Verum est tamen quod fleubothomia est conueniens magis in causa calida quam frigida: immo in causa frigida forte non competit nisi propter causas predictas. Amplius exercitium & stupha sicca & cibi subtiles & clisteria calida & exsiccatiua competunt mulieribus habentibus: matricem humidam & pinguem. Similiter vinum forte & rubeum & tyriaca talibus conueniunt. Et iunctio matricis ex oleo de lilio est eis conueniens: & similiter ex melle albo. Interdum etiam mulieribus non bene fecundis competunt dissoluentia ventositatem impedientem conceptionem. Que autem sunt illa satis est magnifestum: puta diacyminum: anisum: ameos: feniculus: semen rute: agnus castus: castoreum & similia & in potionibus & in pessariis & vnguentis. supra 2227 Amplius scias quod testiculi ferris mirabilem habent proprietatem in faciendo mulierem fecundam. Et similiter matrix leporis & coagulum eius. Ex his igitur cum limatura eboris & sisileos ²³⁵ fiat puluis quo mulier vtatur mane & sero cum brodio cicerum vel cum decoctione arthemesie. Nota quod prima materia recepta in matrice habet naturam lactis sex primis diebus ad hunc calorem lactis operatur calor naturalis in spermate leporis remissus & calor matricis ita quod ista materia  p.205 dealbatur sicut lac. Interdum autem et raro frigida competunt vt mulier efficiatur fecunda in electuariis sirupis et balneis: et quia illa satis nota sunt etiam ingrediuntur regimen curatiuum transeo. supra 2228 Regimen autem mulieris non bene fecunde propter maliciam figure seu compositionis matricis et colli ipsius non vniuersaliter haberi potest. Solum enim malicia situs recipit cuiam: puta quando est matrix nimis alta: nam per fleubothomiam sophenarum ²³⁶ et per ventosas crurium descendit et supra 2236 conceptio fit facilior.

Debet autem vir et mulier commisceri ad inuicem hora et modo et figura conuenientibus ad hoc vt sequatur fecundatio. Hora autem naturalis et conueniens est postquam facta est administratio illorum que menstrua mundificant: et est perfecte mulier mundata ab eis. Et quando mulier non est famelica nec crapulata nec ebria. Et quando non est calefacta nec infrigidata in excessu. Et prima digestio est completa et tempus aduenerit suscipiendi alium cibum. Et eligatur hora qua mulier coitum appetit non propter aspectum vel confricationem sed naturaliter. Debent autem vir & mulier tanto tempore prolongare coitum quod sperma sit digestum. Nec debent tantum differe quod ambo spermata corrumpantur. Si enim accidat illud vtantur  p.206 coitu secundum modum qui non est ad impregnandum. Deinde demittant ipsum tamdiu quod sciatur quod sperma bonum iam aggregatum sit. Amplius prolonget vir ludum cum muliere cuius complexio est bona cum mamillarum tactu suaui & verbis amicabilibus et tactu pectinis eius et obuiet ei non permiscendo se ei permixtione vera. Cunque mulier desiderat & affectat permisceatur ei fricando de ea quod est inter anum eius desuper et vuluam. Ille enim est locus delectationis eius. Considerat ergo horam in qua sit ipsius mulieris fortis adherentia et eius oculi incipiunt mutari in rubedinem: et eius anhelitus eleuari: et verba eius balbutire: et tunc mittat illuc sperma oppositum ori matricis dilatando locum eius illic parumper scilicet tanta dilatatione ne ingrediatur aer exterior et non est bonum vt vir expleat suum desiderium ante mulierem immo simul parum vel mulier ante. Et in seminum emissione vir adhereat mulieri fortissime secundam figuram quod mulieris crura sint eleuata parumper. Nec vir statim descendat sed adhereat donec videat anhelitum mulieris quietatum et quod nodi oris matricis quiescunt muliere iacente parum eleuatis coxis et euerso dorso. Et tunc descendat et mulier remaneat horula vna supina constrictis pedibus et retento anhelitu. Et si dormierit post illud erit melius ad conceptionem et si contingat ipsam conuerti sit ad dextrum latus.

supra 2237 Amplius scias quod suffumigatio cum aromatibus calidis stipticis est de his que preparant matricem ad concipiendum. Et non debent talia aromatica calida boni odoris ante conceptionem odorari desuper per nares quia impedirent impregnationem cum essent causa motus matricis ad superiora: sed post impregnationem competit odor eorum desuper per nares et non per inferius: quia ex hoc impeditur aborsus. Nam matrix et fetus mouentur ad partem superiorem aromaticis applicatis naribus. Amplius dico quod mulier desiderans impregnari et esse fecunda cauere debet a sterilizantibus et conceptionem impedientibus. Mulier enim volens concipere non comedat os de corde cerui nec secum portet matricem caprinam nec lapidem vocatum gagates: impediunt enim conceptionem. Item caueat a comestione granorum edere nigre. Amplius non portet secum os de corde cerui: nec smaragdum: nec zaphirum. Hec enim impediunt actum coeundi. Amplius non portet secum radicem pimpinelle nec bibat coagulum leporis post partum nec teneat scolopendriam suspensam supra lectum. Item apis comesta reddit mulierem sterilem sed partum facilitat. Amplius non portet secum auriculam mule vel corium nec comedat limaturam ferri: nec succum mente nec matricem mule: reddunt enim mulierem sterilem. Et vniuersaliter vitanda sunt omnia actum coitus impedientia que superius  p.208 dicta sunt a muliere volente concipere. Nos autem hic volumus addere quedam que multum valent ad concipiendum. Lolium enim et thus suffumigata disponunt mulierem ad concipiendum: et similiter nepita. Item theodoricon anacardinum per pessarium immissum cum modico scamonnee sine dubio concipere facit si post immediate mulier coierit cum viro potenti. supra 2266 Amplius ad idem valet melissa suffumigata et vulua leporis assata et commesta. Et spuma quam habet lepus circa os quando rodit herbam si bibatur a viro vel muliere. Quidam dicunt quod suppositorium vel pessarium vel sacculus de nigella matricem mundificat et ad concipiendum disponit sed teneatur parum quia nigella est aliquantulum violenta. Amplius aqua cicute exhibita mulieri infecunde mane: eadem die ad vsum concipiendi eam conuertit. Item fiat vnguentum ex cerebro gruis et axungia anseris vel leonis et ex eo inungatur virga virilis cum vir debet coire cum muliere et concipiet. Item lapis qui inuenitur in cerebro aquile portatus ad idem valet et similiter lapis inuentus in vulua cerue. Item post menstrua lauet mulier pudenda cum vino puro rubeo et post suffumigetur cum vino decoctionis nepite et supponat sibi basiliconem et mentem maiorem ²³⁷ et concipiet si deus voluerit. Item fomentatio ex decoctione roris marini multum disponit ad  p.209 conceptionem. Item alleum humidum tritum decoctum: cum oleo rosarum quousque eius aquositas consumatur: suppositum est mirabile ad impregnandum. Amplius fenugrecum tritum cum adipe anseris suppositum multum iuuat. Amplius muscus cum oleo rosarum dissolutus suppositus multum confortat matricem ad concipiendum. Item inungantur vtriusque sexus membra cum succo satirionis et superaspergatur puluis vulue leporis: facit enim vt sterilis concipiat. Et sic patet regimen mulieris ante impregnationem.