19. Capitulum XIX: De animalium superfluitatibus

[supra 63] Consequentur dicamus de animalium superfluitatibus que sunt in vsu: puta de lacte ouis et sanguine. Primo ergo dicamus de sanguine. Sciendum igitur quod omnis sanguis est difficilis ad digerendum et maxime qui est grossus et melancolicus cuiusmodi est sanguis bouum. Sanguis autem leporis est aliis delectabilior. Et in multis est in consuetudine ipsum coquere cum epate et cum quibusdam aliis visceribus. Quidam etiam vtuntur sanguine porcorum iuuenum et magnorum castratorum: sed sanguis porcorum non castratorum est indelectabilis et difficilis digesitionis. Sanguinem autem capriolorum iuuenum quidam dicunt esse delectabilem. Amplius quidam dicunt quod bonus est sanguis gallinarum et columbarum impinguatarum ¹: et tamen est deterior quam porcorum non castratorum ² nec ad delectationem nec ad digestionem valet. Multum  p.166 tamen deficit a sanguine leporum: sed quia omnis sanguis est indigestibilis et superfluitus secundum quemcunque modum quis ipsum preparauerit non est vtendum eo in sanitatis regimine nisi in casu necessitatis.

20. Capitulum XX: De saporibus & condimentis

Consequenter est dicendum de condimentis & saporibus. Ea enim ex quibus cibaria condiuntur: sunt in sanitatis regimine non modicum vtilia: tum quia per condimenta gustui efficiuntur delectabiliora: & per consequens digestibiliora. Nam quod est delectabilius: est ad digestionem melius: tum quia per condimenta additur bonitas: [supra 6593] & corrigitur malicia. Ea autem ex quibus cibaria communiter condiuntur: sunt sal: oleum: sagimen ²⁶: & butyrum. Experientia enim docet quod comestibilia que comeduntur sine sale sunt ori insipida: & stomacho minus acceptabilia. Sal igitur comestibili ²⁷ addit ²⁸ bonitatem saporis: & maliciam existentem in comestibilibus ab humiditate quadam indigesta & aquosa aufert. Et sic perfectius cum sale digeruntur & decoquuntur quam sine sale. Salis enim proprietas est humiditatem extraneam desiccare: et deinde fortius quod manet constringere & adequare. Et ex dictis potest elici sufficienter que cibaria in eorum condimento indigent pluri sale: & que pauciori. Nam cibaria superfluica: & humida: & cum hoc grossa indigent pluri sale. Cibaria  p.177 autem sicca non superfluica subtilia: indigent in eorum condimentis minimo sale: & intermedia eorum indigent mediocri sale. * ²⁹ Ex dictis igitur elici potest que carnes sunt conuenientiores saliture: & que minus. Et similiter de piscibus. Nam carnes minime apte saleture: sunt carnes subtiles sicce: non superfluice: vt carnes volatilium: puta gallinarum: & perdicum: & fasianorum: & allaudorum: & cuniculorum: & leporum iuuenum: & similium. Et per oppositum carnes superfluice & humide saliture sunt maxime conuenientes: puta carnes porcine. Carnes autem bouine non sunt ita conuenientes saliture. Nam dato quod sunt grosse & superfluice: non tamen sunt humide: sed sicce. Et similiter intelligatur de piscibus. Nam pisces habentes carnes subtiles non superfluicas: nullomodo conueniunt saliture. Et specialiter si sint parui: sicut sunt pisces petrosi: sicut perca ³⁰: & vendosia: & similes pisces. Pisces autem bestiales habentes carnem duram & superfluicam & cum hoc humidam sunt saliture maxime conuenientes: sicut patet de porco marino & balena. Nam salsi non salsis preualent: dum salitura non sit longi temporis. Sic igitur patet quod salis condimentum in [supra 6613] sanitatis regimen est necessarium.* Amplius in defectu carnium ad condimentum olerum &  p.178 leguminum non sufficit sal & aqua: sed indigemus oleo & butyro vel sagimine. ³¹ Nam quia legumina & olera sunt nature melancolice & terrestris: bonum est ea condiri cum aliquo vnctuoso eorum terrestreitatem obtemperante: ex quo etiam sapor eorum efficitur delectabilior & suauior: & per consequens ad digerendum & nutriendum meliora. Oleum autem oliuarum inter olea ex quibus cibaria condiuntur est dulcius: temperatius: & nature amicabilius. Oleum autem nucum multum est calidum & siccum: & similiter oleum lini: nec eorum sapor est sic nature amicabilis. Oleum autem papaueris quo vtuntur aliqui est boni saporis & odoris. Sed declinat ad frigiditatem. Vnde sic non competit in regimine sanorum. Oleum autem amigdalarum dulcium est satis laudabile et propinquum temperamento. ³² Et in defectu olei interdum vtimur butyro: sicut supra dictum est in capitulo de lacte et animalium superfluitatibus. Sagimine autem & specialiter porci interdum vtimur ad condimentum cibariorum: propter defectum & propter quasdam causas que superius dicte sunt. Saporum delectamenta ad voluptatem magis quam propter necessitatem a lecatoribis ³³ fuerunt primitus adinuenta. Vnde non multum sunt necessaria in sanitatis regimine: immo interdum talium saporum [supra 6641] delectamenta inferunt nocumenta. Nam propter  p.179 talium saporum placentiam homo plus comedit quam natura requirat. Vnde homo existens sanus & in naturali dispositione: tales sapores non appetit nec via cibi: nec via potus: sicut consideranti patet. Et si aliquis sanus tales sapores appetat: hoc forte est ex consuetudine. Et quia consuetudinem iam inductam difficile: immo impossibile & damnosum est subito permutare. Dandum est enim aliquid consuetudini. Ideo intendo hic breuiter de saporibus pertransire. Primum autem quod in saporibus omnibus est obseruandum: supposita corporum sanitate est quod ex eis parum sumatur & quanto sapor plus distat a temperamento & a natura cibi & potus: tanto minus sumatur de eo: & quanto sapor est temperatior & nature cibi vel potus propinquior: [supra 6669] tanto plus potest ex eo sumi. Amplius considerandum est quod temporibus calidis sapores declinent ad frigus: vel ad calidum valde parum: & in tempore frigido econuerso. Materia igitur saporum in estate sit veriutum: vel agresta de summitatibus vitis: vel acetum: vel succus limonum: vel: citrangulorum: vel granatorum cum zuccari & aqua rosata & amigdalis: & pannus assatus infusus in aliquo supradictorum: sine alleis & speciebus calidis. Et interdum in saporibus qui fiunt in estate potest addi aliquantulum serpilli & petrosilini ad obtemperandum frigiditatem predictorum. Materie autem saporum  p.180 competentium temporibus frigidis: sunt sinapium: eruca: zinziber: piper: cinamomum: gariofili: allea: saluia: menta: serpilum: & petrosilinum: vinum: aqua carnium: acetum non forte: sed propinquum nature vini. Et in temporibus mediocribus sunt sapores mediocres eligendi. Amplius diuersificantur sapores ratione cibariorum pro quibus fiunt. Nam alia & alia cibaria indigent alio & alio sapore: sicut sciunt dominorum coci. [supra 6699] Castratorum igitur elixatorum: & similiter vitulorum & capreolorum & huiusmodi sapor conueniens est salsa viridis. In estate quidem aceto & agresta cum paucis speciebus siue ³⁴ alleis: puto cum petrosilino: zinzibere albo: et agresta: et aceto: & pane asso ³⁵ infuso in aceto vel agresta. In hyeme fit eadem salsa cum pluribus speciebus & pauco alleo: & optimo vino: & pauca agresta: vel potest sufficere sinapium vel eruca. Sapor autem carnium bouinarum et elixatarum est piperbulitum quod fit ex pipere: et pane asso: et aqua carnium: et pauca aqua in hyeme. Et in estate cum pipere pauco: et multa agresta. Et iste idem sapor est satis conueniens carnibus porcinis: & specialiter in hyeme: & potest sufficere sinapium vel eruca. Sed quando comeditur eruca debet pistari cum amigdalis; & distemperari cum aceto in estate & hyeme cum optimo vino. Possunt etiam carnes porcine frigide comedi in estate cum  p.181 aceto & petrisilino in principio refectionis. Si autem predicte carnes pastilentur: & specialiter [supra 6717] porcine & bouine. In hyeme quidem apponatur cepe album cum puluere specierum forti & cum agresta. Et in estate cum puluere specierum dulci in pauca quantitate: sine cepis: cum veriuto & caseo butiroso. Vel possunt apponi cepe parue & in parua quantitate. Si autem pastillatura fit ex carnibus subtilioribus: non apponatur cepe: sed in estate lac amigdalarum cum agresta & pauco puluere: specierum dulci: & in fine potest apponi ouum conquassatum cum agresta: sed in hyeme loco agreste apponatur vinum: & plus de speciebus. Assature autem cuniculorum et pullorum iuuenum conueniens sapor est: salsa camelina in aqua basis et cynamomum: & panis mica: cum agresta quidem in estate: & cum [supra 6741] vino in hyeme. Assature porci sapor conueniens est: liquor descendens conquassatus cum optimo vino & cepis in hyeme: & in estate viridis salsa superius nominata. Et potest sufficere sinapium in hyeme: vel eruca modo predicto preparata in estate. Assature autem perdicum: fasianorum: & columbarum: & turturum nullo alio sapore indigent: nisi sale. Caponum autem & gallinarum elixatarum ³⁶ conueniens est sapor aque decoctionis eorum cum aliquantulo puluere specierum dulci: & precipue si in predicta decoctione addatur  p.182 saluia: hysopus petrosilinum per hoc in hyeme: & in estate sufficit sola aqua cum aliquantulo croci: addito succo summitatum vitis. Sed caponum & gallinarum pinguium pastillatarum sapori nichil penitus est apponenclum: nisi aliquantulum pulueris specierum & in fine agresta supradicta in estate: & optimum vinum in hyeme. Sapor eorum conueniens in assatura in hyeme (alba alleata dicitur) bulita cuius composition em coci sciunt. Vel potest sufficere vinum cum eis conquassatum cum aliquantulo pulueris specierum laudabilium: et specialiter vinum dulce. Sed in estate sit vinum debile vel agresta: et minus apponatur de puluere specierum. Assature anserum & anatum: & similimum in aquis degentium sapor est piperata: nigra et bullita. In hyeme quidem sine aceto & agresta: et cum vino. In estate cum vino et agresta et pauciori pipere quam in hyeme.

21. Capitulum XXI: De potibus naturalibus & artificialibus

Postquam determinauimus de cibis in speciali: consequenter est determinandum de potibus. Sciendum igitur quod quidam est potus qui est  p.185 medicina pure: quidam est potus pure: & quidam est potus & medicina similiter. Potus quidem pure medicina est: sicut syrupus digestiuus vel laxatiuus: vel nectar seu claretum ex forti vino & speciebus: quod datur in fine ad confortandum virtutem digestiuam in stomacho solum. Potus autem qui est potus & medicina simul. est (verbigratia) sirupus violarum rosarum vel nenufaris qui in estate exhibentur ad sitim compescendam: & malam discrasiam accidentalem remouendam. Potus autem pure potus est qui datur ad cibi delationem: vel permixtionem: vel estuationem: vel sitis a cibo inducte remotionem: sicut superius memini me dixisse in [supra 6772] capitulo de comestis & bibitis in generali. Potus autem pure potus est duplex. Naturalis & artificialis. Naturalis est duplex: scilicet vinum: & aqua. Isti potus sunt in vsu apud nos. Et inter potus de his sapientes Latini: Arabes: & Greci fecerunt mentionem: quamuis alique gentes vtantur lacte loco potus: & alique oleo: & alique sirupis quibusdam in sanitatis regimine. Sed quia hoc modo est ³⁸ consuetum apud nos: & puto quod non est artificiale: de his potibus nullam faciam mentionem. Potus autem artificiales qui apud quosdam nostrum sunt in vsu sunt hi: ceruisia vel ex ordeo vel ex  p.186 auena: pomerium: cerasium: boschetum seu mellicratum: potus artificialis: sed quia ³⁹ de aqua sufficienter dictum est in primo capitulo secunde partis huius operis: de ipsa ad presens nichil penitus est dicendum. Sed de vino: de quo superius in capitulo de comestis & bibitis dictum est in generali. Sciendum quod quamuis in sitis extinctione aqua sit conuenientior potus quam vinum: tamen omnibus consideratis vinum est potus conuenientior in regimine sanitatis quam aqua. Nam dato quod in sitis repressione que est appetitus frigidi: & huiusmodi aqua vniuersaliter melior sit: quia frigida & humida naturaliter: tamen in cibi permixtione & eiusdem delatione ad partes corporis extremas vinum preualet aqua. Nam vinum ratione sue subtilitatis in substantia & actione facilius cibis permiscetur: & specialiter quia natura magis delectatur in eo: ideo citius attrahit ipsum: & aliis cibis permiscet. Et specialiter quia hec permixtio fit per viam cuiusdam ebulitionis: quam vinum magis iuuat ratione virtualis calidi tatis: [supra 6808] & aqua impedit ratione frigiditatis. Et sic patet quod vinum preualet aqua in ciborum permixtione. Et similiter modo preualet in eorum delatione. Nam vinum est optimus penetrator: quod ei attribuitur ratione subtilitatis sue substantie: & ratione sue caliditatis virtualis. Talia  p.187 enim sunt multum penetratiua: & per consequens vinum est magis delatiuum quam aqua: in aqua non est virtualis caliditas: nec substantie igneitas & aereitas. Vnde aqua mora transeundo impedit omnem cursum: sicut memini me superius dixisse in capitulo primo secunde partis huius operis. Amplius motus alimenti ad membra est a virtute attractiua. Et quia membra magis diligunt vinum quam aquam: plus iuuabit ad delationem nutrimenti ad membra quam aqua. Amplius ex alio: aqua non est ita conueniens potus vt vinum: quia aqua impedit alimentum nutrire: eo quod non nutrit. Si igitur permisceatur cum eo quod nutrit: illud vtique minus nutriet. Vnde quanto cibus est magis aquaticus: tanto est minus nutritiuus. Bonum est igitur quod vinum permisceatur cum cibo quod non solum non impedit nutritionem immo multum iuuat: quia vinum est maxime nutritiuum: & maxime restauratiuum: [supra 6832] et velocissime nutrit. Amplius vinum confortat calorem naturalem & spiritum: & totum corpus calefacit que multum faciunt ad nutritionem. Et aqua ratione sue frigiditatis paralyticat: et mortificat: et omnes anime operationes destruit. Vnde non ponit pedes ⁴⁰ in operationibus nature per se. Vnde ipsius solius non videtur aliquis vsus: nisi forsan quod in acutis bibatur morbis. Amplius ⁴¹ vinum habet alias bonitates quas non  p.188 habet aqua. Est enim bonus penetrator in toto corpore: et fleuma grossum incidit: et resoluit ipsum: et coleram rubeam cum vrina et sudore extrahit: et coleram nigram calefacit & facit exire: et flectit ipsius nocumentum: et materias coagulatas ⁴² dissoluit. Amplius ingenium clarificat: iram compescit: tristiciam remouet: gaudium inducit: libidinem incitat et immundicias expellit: audaciam causat: auariciam fugat: liberalitatem inducit. Et vt sit ad vnum dicere: vinum reddit hominem virilem & [secundum animam &] secundum corpus: et aqua femineum. Vnde ceteris paribus non bibentes vinum sunt  ⁴³ effeminati respectu bibentium vinum. Vnde compertum est quod quidam non bibens vinum primo: et postea consuetus bibere vinum: melior secundum animam et secundum corpus effectus est. Sic igitur potus vini conuenientior est in sanitatis regimine quam potus aque. Immo non approbo potum [supra 6862] aque simplicis in sanitatis regimine. Has bonas proprietates vinum habet debito modo exhibitum. Et si indebite exhibeatur vsque ad ebrietatem: rationem rationalis anime & lumen extinguit: & virtutem bestialem irrationabilem inducit: concupiscibilem & irascibilem confortat: & rationi inobedientem reddit. Et sic remanet corpus sicut nauis in mari sine gubernante: propter quod  p.189 fauet cui non est fauendum: & laudat quod non est laudandum. Et interdum facit loqui pessima cum ira & superflua superbia: & finaliter facit operari pessima: puta adulteria & turpissima homicidia. Amplius indebite sumptum cerebrum & neruos mirabiliter ledit: & paralysim: & stuporem & ceteras humorales egritudines inducit. Et vt sit ad vnurn dicere: cito tales moriuntur & senescunt: & talibus melius esset quod biberent aquam quam vinum. Vt igitur non cadat error ex vini administratione: cuius debite administrati tot sunt iuuamenta & indebite non minora nocumenta: ponende sunt regule [supra 6883] que obseruande sunt in potu vini. Prima regula est quod vinum stomacho ieiuno & corpore famelico non est bibendum. Facit enim cadere in spasmum: & mentis lesionem & alienationem. Et si aliquem contingat sitire ieiuno stomacho: sciat hanc sitim non esse veram: nec naturalem. Nam sitis vera & naturalis est propter estuationem factum a cibo preassumpto: quod in proposito esse non potest. In tali igitur siti non est bibendum vinum: nisi simul aliquid comedatur. Potest tamen ad sedationem sitis bibi iulep: aut aliquis sirupus appropriatus: vel zuccarum rosatum cum aqua. Stomacho vacuo igitur nullomodo [supra 6896] bibatur vinum. Secunda regula est quod inter duas comestiones cibo sumpto adhuc in  p.190 stomacho non digesto: vinum non est bibendum: tum quia digestionem interrumpit: tum quia facit indigestum cibum de stomacho descendere. Tertia regula est quod post forte exercitium non est bibendum vinum. Nam hoc multum ledit neruos & cerebrum. Quarta regula consideranda in vino est quod vina mixta cum aqua pauca citius inebriant: & ad cerebrum & ad neruos citius penetrant: & specialiter si  ⁴⁴ sint vina grossa. [supra 6904] Quinta regula est quod malis cibis & fructibus comestis & digestis in stomacho non debet bibi bonum vinum & subtile eo quod faceret maliciam ciborum ad membra citius penetrare. Et hoc est verum in quantitate notabili: sed si bibatur in quantitate pauca ad intentionem permixtionis: corriget maliciam ciborum malorum: & digestionem confortabit. Sexta regula est quod si in eadem mensa vinum forte ⁴⁵ bibat & debile incipiendum est a debili: & vltimo forte est bibendum. Nam digestio in orificio stomachi est debilior que vino forti confortabitur. Amplius vinum forte cum maiori delectatione suscipitur: & sic stomachus totum cibum perfectius amplectitur: et os stomachi perfectius clauditur. Amplius si vinum forte reciperetur ante: dubitandum esset ne ratione  p.191 subtilitatis et actionis ante perfectam digestionem descenderet a stomacho et reliquum cibum indigestum secum trahere . Et specialiter quia cetera membra diligunt vinum forte plus quam debile et sic citius traherent quam esset opportunum. Septima regula est quod vinum [supra 6924] quod bibitur ad cibi permixtionem: debet recipi simul cum cibo: nec debet expectari sitis: quia vinum quod bibitur ad sitis inducte a cibo extinctionem debet sumi in fine totius digestionis: & plus vel minus secundum quam maior vel minor est sitis. Sed vinum quod est potus delatiuus sumi debet completa prima digestione & parum ante horam suscipiendi alium cibum sequentem. Et talis potus specialiter competit quando cibaria primitus sumpta fuerint grossa in substantia & actione. Nec debet expectari sitis ad talem potum suscipiendum. Nam talis potus preparat stomachum ad suscipiendum sequentem cibum & iuuat transitum cibi ad epar: nec debet esse talis potus magne quantitatis: vt cito possit digeri. Non enim ymaginandum est quod ante digestionem ipsius in stomacho transeat ad epar. Sed si talis potus delatiuus esset aqua non oporteret expectare eius digestionem ante penetrationem ad epar. Octaua regula est quod quando cibus est grossior & siccior: & frigidior : potus permixtiuus  p.192 & delatiuus debet esse maior: & econuerso quando cibus est calidior: subtilior: & humidior: potus permixtiuus et clelatiuus debet esse minor. Et specialiter ⁴⁶ quanto cibus est grossior: & frigidior: & digestioni inobedientior: tanto vinum permixtiuum vel delatiuum debet esse subtilius & fortius. Et quanto cibus est subtilior: & calidior & digestibilior: tanto potus debet esse debilior. Vnde fortius vinum bibendum est cum carnibus bouinis quam pullinis: & fortius bibendum est cum piscibus quam carnibus regulariter. Nona regula quod quando quis est valde sitibundus: tunc vinum eius debet esse subtilius et colore remissius. ⁴⁷ Et quanto aliquis est minus sitibundus: eius vinum potest esse fortius et rubicundius. Vina enim fortia conuenientia non sunt ad [supra 6957] extinguendum sitim. Decima regula est quod pueri et nutrices non debent bibere vinum: nisi parum & valde debile: & aquaticum. Senibus autem competit vinum forte: & odoriferum: & saporosum. Vnde pueris dare vinum specialiter forte: est ignem addere igni. Et ⁴⁸ est alia ratio. Nam pueri habent neruos debiles: & cerebrum valde passibile & debile: vnde cito leduntur a vino. Etiam vinum non est bene proportionabile complexioni eorum ratione siccitatis vini. Sunt enim pueri valde humidi nec comedunt fortia  p.193 cibaria ad digerendum: & cum hoc habent digestiuam fortem: & spirituum multitudinem. Et sic pueris & nouiter natis nullomodo est vinum exhibendum: nisi valde parum: & sic ad vinum paulatim assuescant. Et quanto magis procedunt in tempore: tanto magis & securius potest eis ministrari vinum. Et specialiter cum commedunt cibaria grossa: & ad digerendum difficilia: & ad membra difficilius transeuntia: & in eis colera multiplicatur: quam vinum extrahit cum sudoribus [supra 6976] & vrina. Vndecima regula est quod habentes cerebrum debile: naturaliter siue accidentaliter: non bibant forte vinum odoriferum in quantitate notabili: sed vinum debile & aquaticum. Et similiter habentes epar calidum & stomachum: abstineant a vinis fortibus & calidis. Et similiter habitantes in regione calida. Similiter qui sunt complexionis calide ex complexione totali : minus indigent vinis fortibus: & calidis: & subtilibus. Et contrarium est de eis qui sunt frigide complexionis et habitant regionem frigidam. Duodecima regula est quod vina aquatica ⁴⁹ valde sunt euitanda via potus. Magis enim sunt medicinalia quam potatiua: & vina noua sunt adhuc indigesta: & impura: & ventosa: & opilatiua: & dissenteriam inducunt. Sed vina mediocria etate: non defecata sunt magis  p.194 [supra 7048] ceteris eligenda. Decimatertia regula est quod inebriari vino semel vel bis in mense competit in regimine sanitatis: vt quidam asserunt tum propter somni prolixitatem ex quo virtutes quiescunt animales: & fortificantur naturales: tum quia sequitur sudor & vrina vel vomitus: ex quibus superfluitates a corpore resoluuntur  ⁵⁰ & remanet corpus mundum. Hanc tamen regulam non approbo: nisi in his qui vtuntur malo regimine. In vtentibus bono regimine hic regula non est obseruanda. Et circa hanc regulam obseruandum est quod inebriatio non sit fortis: cuius nocumentum in cerebro sit notabile. Nam talis inebriatio plus debilitat virtutes animales: quam quies sequens confortaret easdem. Debet igitur inebriatio esse debilis que somnum inducat & sollicitudinem penitus ammoueat. Fortius enim inebriari vituperabile est moribus & natura. [supra 6995] Decimaquarta regula est quod si bibatur vinum non solum in ratione potus: sed ad corporum nutritionem: & restaurationem: & impinguationem: sicut contingit in macillentis naturaliter vel accidentaliter tunc competunt vina dulcia & grossa sufficienter colorata. Talia enim vina sunt sufficienter nutritiua: & deperditi restauratiua: & corporum impinguitiua. Vnde conuenientiora ad impinguandum corpora macra. Et per oppositum si intendamus non nutritionem:  p.195 nec deperditorum restaurationem: nec impinguationem: sed magis consumptionem: macilentiam: & desiccationem: vt contingit in his qui sunt multum carnosi & pingues: tunc vina subtilia in substantia & actione non dulcia: sed sapore [supra 7009] acuta modicum colorata sunt eligenda. Et similiter apertiua si sint venarum subtilium & strictarum. In habentibus enim venas strictas dubitandum est exhibere vina grossa: que sint opilatiua. Vnde si quis esset macilentus & cum hoc haberet venas strictas: non esset securum ei exhibere vina dulcia grossa & rubea. Decimaquinta regula est quod si vinum detur propter cibi permixtionem tunc vina subtilia non dulcia: sed sapore amicabilia: odorifera: non austera: nec pontica: colore mediocria: ad albedinem aliqualem declinantia: sufficienter fortia eligenda sunt. Talia enim vina bene sunt cibariis permiscibilia & sufficienter penetrantia: & digestionem non impedientia: & stomachum ad sequentem cibum melius preparantia. Et talis potus cibi debet esse permixtiuus & delatiuus. Si autem detur vinum ad sitis extinctionem: tunc vinum album: subtile: debile nature: aque propinquum est eligibilius. Tale enim vinum magis humectat: & infrigidat & per consequens melius extinguit sitim. Et quanto sitis est maior: tanto tale vinum est conuenientius. Et in isto casu in fine  p.196 comestionis eligibilius est vinum dare album aquosum et subtile ⁵¹ quando scilicet vinum bibitur ad cibi permixtionem & sitis sedationem. Et si vtrunque vinum bibatur ad vnam intentionem tunc semper incipiendum est a debili: vt in isto [supra 7010] capitulo superius dictum est. Decimasexta regula est quia si vinum detur ad spirituum confortationem & fortiori eiusdem reparationem et virtutis eiusdem confortationem: tunc deoet dari vinum subtile ⁵²: odoriferum: saporis delectabilis: mediocris coloris sufficientis fortitudinis. Et tale vinum debet sumi cum pauco cibo. Et debet esse depuratum ⁵³ ab vtraque superfluitate: & debet sumi in pauca quantitate. Decimaseptima regula est quod si exhibeatur vinum ad stomachi & viscerum contentiue fortificationem: eligemus vina grossa: pontica nigra vel rubea: sicut contingit in habentibus fluxum ventris propter debilitatem contentiue stomachi. Sed si intendamus confortationem digestiue stomachi competunt vina subtilia: vel mediocria in substantia & colore: boni odoris: & continentis ⁵⁴ saporis: & sufficientis vigoris & aliqualis stipticitatis. Decimaoctaua regula est quod vina alba sunt debiliora & magis aquosa: deinde nigra  p.197 frigidiora ratione terrestreitatis: & non aqueitatis. ⁵⁵ Et rubea & rufa sunt calidiora ceteris. Et hoc est verum comparando ⁵⁶ vina eiusdem territorii adinuicem et non aliter: vnde vina rubea & rufa Gallicana non sunt ita fortia sicut sunt multa vina alba que reperiuntur: sicut consideranti est manifestum. Debet igitur fieri comparatio inter vina eiusdem maneriei & territorii. Vnde videmus quod vinum primitus est valde album: & in temporis processu cum defecatur & purificatur efficitur minus album. Et vinum quod in principio est minus rubeum: in temporis processu efficitur magis rubeum. Et hoc est manifestum signum quod nigredo & albedo attestantur minori [supra 7036] caliditati vini & rubedo & rufedo maiori. Decimanona regula est quod vinum factum debile per admixtionem aque laudabilis eligibilius est quam naturaliter debile: supposito eodem gradu debilitatis in vtroque. Et specialiter quando debilitas vini est valde magna: sicut est debilitas vinorum Gallicanorum. Nam vina sic naturaliter debilia multum sunt corruptibilia & putrefactibilia: sed vina debilia per admixtionem aque non sunt putrefactibilia: sicut manifeste possumus experiri. Nam si dimittatur vinum Gallicanum in vitro per noctem: in mane sentitur sapor corruptus: & apparebit color corruptus. ⁵⁷ Sed non sic erit de  p.198 vino debilitata per aque admixtionem. Sed secus esset vbi non esset tanta debilitas naturalis: sicut per aque admixtionem: tunc enim eligibilius esset vinum debile naturaliter: quia natura magis laborat in digerendo: quod est minus homogeneum. Et vinum debilitatum per aquam est huiusmodi respectu vini debilis naturaliter. Et hanc regulam memini me superius dixisse in capitulo de comestis [supra 7036] & bibitis in generali. Vicesima regula consideranda est quod cum vinis fortibus: subtilibus: & fumosis bonum est quod admisceatur aqua: que sufficit ad repressionem fumositatis vini: que tamen non facit substantiam vini ad cerebrum velocius ⁵⁸ penetrare. Vnde pauca aque quantitas sufficit ad repressionem fumositatis que tamen non sufficeret subtiliare substantiam vini vt facilius penetraret ratione cuius penetrationis contingit inebriatio. Sic igitur appositio paucissime aque impedit fumationem ad caput: ratione cuius potest contingere capitis grauedo et dolor: & nichil iuuat ad penetrationem substantie vini ad cerebrum et neruos: ratione cuius posset contingere inebriatio. Sed maior quantitas predict a iuuabit ad vini penetrationem ad neruos: & specialiter si vinum sit grossum & forte & non impedit vini fortitudinem quin posset inebriare. Et si plus apponatur de aqua: virtus vini totaliter destruetur: sic quod inebriare non poterit. Sic igitur approbo  p.199 quod in omnibus vinis: specialiter fortibus & fumosis: si indigeamus fortitudine vini sine fumositate aliquid ponatur de aqua. Vnde etiam potest sustineri quod cuiuscunque quantitatis aque appositio: iuuat substantie vini penetrationem. Vnde si bibatur vinum in quantitate immoderata: iuuaret ad inebriationem: sed si bibatur ⁵⁹ in quantitate moderata non inebriabit. Et sic iuuabit ad inebriationem: & tamen faciet ad fumositatem vini recipiendum. Bene enim stat simul substantiam vini esse magis subtilem: & ratione illius magis penetratiuam. Et sic indebite sumptam magis inebriatiuam: & tamen eandem substantiam esse minus fumosam. Nam fumositas plus debetur vino ratione qualitatis que repressa est per admixtionem aque pauce: & inebriatio ei debetur ratione substantie imbibentis ⁶⁰ substantiam cerebri & ⁶¹ neruorum: cuius penetrationem iuuat admixtio aque modice. Et in hoc [supra 7066] est materia subtilis considerandi. Vicesimaprima regula quod si intendamus pectoris & pulmonis mundificationem et ventris laxationem: tunc vina mediocris substantie sapore dulcia sunt magis eligibilia & specialiter si non dubitamus opilationem venarum. Vicesimasecunda regula consideranda est quod vinum eligibilius & melius in sanitatis regimine est vinum medium seu  p.200 equale inter vetustatem & nouitatem: clarum ad rubedinem trahens ⁶²: bonum habens odorem & equalis saporis: quod nec acre ⁶³ nec acutum: nec dulce nec fumosum: nec grossum nec valde subtile sed ad subtilitatem declinans sit quod etiam inter fortitudinem & debilitatem obtinet mediocritatem: quod etiam non cernit in saxosis & lapidosis montibus: nec in terra simpliciter plana et arabili: sed in terra montuosa sicca a sole: versus meridiem discooperta. Quod etiam non cernit ⁶⁴ in regione nimis calida nec nimis frigida. Et ex his concludi potest quod vina Cyprina: nec Greca: nec Garnacina conueniunt in sanitatis regimine via potus. Nec vina Gallicana & eis similes ⁶⁵ sed talia vina sicut sunt vina de Belua: & de Bersilitico : & de Sancto Portiano. [supra 7082] Hec ⁶⁶ enim vina sunt conuenientia via potus in regimine sanitatis: consideratis eorum coloribus: substantiis odoribus: saporibus: & locis in quibus creuerint: & consideratis eorum effectibus quos homines in seipsis iamdudum experti sunt. Vicesimatertia regula est quod homines qui vtuntur multo vino: vel ex natura: vel ex consuetudine: vel ex quacunque alia necessitate: non debent vti multo cibo. Vinum  p.201 enim est cibus & potus. Vnde videmus potatores tabernas quotidie sequentes ⁶⁷ respectu aliorum hominum pauci victus. Quomodo enim natura potest digerere multum cibum et multum potum. Pro certo male. Et bonum est quod talis qui vult repleri vino in suis cibis ⁶⁸ quibusdam ⁶⁹ diureticis vtatur: vt vinum citius transeat de stomacho: & non accidat repletio nauseatiua: que si accidat prouocetur vomitus: & hydromel bibatur: deinde euomat iterum: deinde lauet os suum aceto & melle. Nec ⁷⁰ dentes & gingiue propter vomitum remaneant infecte: & faciem cum aqua frigida: vel aqua rosarum irroret parum. Amplius volens repleri vino non comedat rem dulcem: sed vnctuosam: puta micas panis vnctuosas et carnes pinguedine mixtas: & post cibum cum bibere voluerit amigdalis vtatur & capparibus. Amplius caules cocte ⁷¹ cum carne et oliue preparate: & condite cum sale eisdem conueniunt: vt vino repleri possint ⁷² sine lesione. Et vniuersaliter omne quod vaporem vini alleuiat valet ad idem: sicut semen caulium ruta sicca calementum: ameos & similia. Amplius sciendum quod cibaria grossa in quibus est viscositas: conglutinatio: & dulcedo ebrietatem impediunt: quia tarde penetrant: & sic impediunt  p.202 transitum vini & eius vaporem ingrossant: quamuis sint cibaria cum quibus non potest recipi vinum sine lesione que est nauseatiua repletio. Cibaria igitur subtilia & vnctuosa non dulcia sunt cum quibus sine repletione nauseatiua & stomachi grauamine plus potest homo repleri vino. Sed cibaria grossa: dulcia et viscosa sunt cum quibus potest plus recipi de vino sine ebrietate: non tamen sine grauamine stomachi & repletione nauseatiua. Si igitur homo velit bibere multum vinum: & dubitet ebrietatem: vel propter cerebri debilitatem: vel propter vini fortitudinem: vel propter humorum plenitudinem: vel propter ciborum paucitatem | tunc talis cibus grossus dulcis glutinosus & viscosus est maxime necessarius & non pinguis subtilis et vnctuosus. Sed si quis non dubitet ebrietatem et velit multum bibere respectu cibi: & dubitet repletionem nauseatiuam: & stomachi grauedinem tunc cibus pinguis subtilis vnctuosus est maxime necessarius. Est breuiter hic notandum quod amigdale specialiter amare ciminum | sal semen caulium | sal napticus ameos in ieiuno sumpta cum aqua frigida impediunt ebrietatem. Et potus aque frigide cum aceto vel cum vino granatorum paulatim exhibitus | ebrietatem remouet | & similiter odor thuris | camphore & sandalorum.  p.203 Sed quia iam sumus extra regimen sanitatis | ad propositum redeamus. [supra 7083] Vicesimaquarta regula est de vinis artificialibus que apud aliquos homines sunt in vsu puta vinum saluiatum | & enulatum & rosatum. De his igitur sciendum quod cum sapiant naturam medicinalem | non competunt in regimine sanitatis nisi in pauca quantitate. Vinum igitur saluiatum aliquis bibere potest in hyeme in pauca quantitate. Nam vinum a saluia acquirit quandam caliditatem & stipticitatem & aromaticitatem | ratione quorum parum sumi potest in hyeme ad stomachi calefactionem & eiusdem & cerebri & neruorum & aliorum ratione stipticitatis & aromaticitatis confortationem. Sed multum ex eo sumptum non est conueniens | nec ad sitis extinctionem quia saluia calicla est et sicca in tertio, nec ad cibi delationem & permixtionem: quia totum cibum ad nimiam siccitatem et caliditatem faceret declinare. Cum enim vinum de se sit calidum & siccum & saluia sit multum calida & sicca: totum agregatum multum declinabit ad siccitatem & caliditatem: quod non est bonum in sanitatis regimine. Amplius si bibatur vinum saluiatum in magna quantitate: quia vinum a saluia acquirit quandam diureticitatem ⁷³ et substantie subtilitatem: intantum quod eius decoctio prouocat vrinam: & menstrua erit causa descendendi cibum a stomacho ante ipsius  p.204 digestionem perfectam: & causa transitus vini ad cerebrum & neruos ante digestionem eius in stomacho & epate. Saluiatum igitur vinum in magna quantitate nullo modo est bibendum: sed habentes neruos debiles vtantur eo in pauca quantitate: quia in magna quantitate plus lederet quam vinum simplex. Est autem hominum consuetudo tale vinum bibere ante alium cibum: quod forte ex hoc fit: quia saluia habet virtutem incitandi appetitum. Et sic vinum saluiatum primo sumptum incitabit appetitum ad cibum qui sumi debet. Amplius vinum saluiatum multum confortat neruos totius corporis: quod melius ex eo fiet si sumatur in principio quam in [supra 7117] fine. Amplius vinum quod recipitur in processu: debet sumi ad cibi permixtionem: vel sitis extinctionem: propter quorum nullum debet bibi vinum saluiatum. Nam quantitas que ex eo bibi debet: debet esse minor quam oportet ad predicta. Si tamen post omnem cibum parum sumeretur ex eo cum nebula: vel pane tosto ad orificium stomachi roborandum: & digestionem in eo confortandum: forte esset laudabilius quam sumere claretum vel alia vina acuta valde: vel alia que multum sunt fumosa & capitis repletiua. Bene autem considerandum est quod vinum saluiatum fiat ex saluia que in loco creuerit vbi serpentes non fuerint nutriti & conuersati. Libenter enim consueuerunt serpentes  p.205 morari vbi crescit saluia. Quare vbi saluia sit apponatur ruta: quia serpentes fugiunt rutam. Non igitur recipiatur saluia: nisi in loco vbi est magna copia rute. Vinum autem rosatum in estate est conueniens propter temporis feruorem & in complexione calida & in habentibus viscera calida: & in his qui dispositi sunt ad fluxum vel vomitum colericum. Sed in sanitatis regimine vinum simplex est magis conueniens. Quidam autem plus bibunt tale vinum propter voluptatem quam propter necessitatem. [supra 77118] Vinum autem enulatum multum confortat cor & membra adiacentia. Habentes autem cor debile & stomachum & specialiter propter frigiditatem & humiditatem: vtantur vino enulato in pauca quantitate: sicut dictum est de vino saluiato. Et sine dubio enulatum in multis esset conuenientius quam saluiatum. Et hec sufficiant de regimine vini.

22. Capitulum XXII: De indumentis

Quia possunt homines vti vestibus et indumentis debito modo et indebito: et talis indumentorum [supra 7183] vsus est necessarius in sanitatis regimine determinandum est in isto capitulo de indumentis et  p.208 vestibus quantum sufficit in proposito. Vestes autem et indumenta vel sunt de lino: vel de bombace: vel de serico: vel de lana: vel de pellibus. Regule igitur seruande in vestibus et indumentis sunt hee. Prima regula est quod vestes et indumenta sunt propter membra exteriora defendere a nocumento exteriori: puta calore vel frigiditate ⁷⁶ plus tamen a frigiditate. Tempore enim calido nudum incedere membra denigrat et cutem adurit: et totum corpus plus debito calefacit. Et similiter tempore frigido si quis sine vestibus vel cum paucis incedat: multum grauatur corpus sicut consideranti est manifestum. Bene igitur considerandum est quod tempore frigido homo non incedat sine vestibus corpus defendentibus a frigore continentis. Et similiter in estate quod non incedat cum vestibus corpus plus debito calefacientibus: vel sine vestibus totaliter: vel cum ita paucis vestibus vel subtilibus: quod corpus a calore continentis possunt [supra 7196] minime defensare. Est igitur diligenter notandum quod vestes et indumenta defensant corpus a frigiditate continentis tripliciter. Primo quidem quia prohibent applicationem frigiditatis continentis ad corpus: quia fragilitas continentis non attingat corpus immediate: sed mediantibus indumentis. Secundo quia humores & vapores  p.209 calidos circa superficiem corporis retinent: & sic ibidem multiplicati calefaciunt corpus exterius. Tertio calefaciunt corpus nostrum suo calore essentiali & virtuali: qui calor quoddammodo de potentia ad actum reducitur a calore & spiritu corporis nostri: sicut piper puluerisatum supra manum: calefacit manum sua essentiali caliditate que reducitur de potentia ad actum a caliditate nostri corporis. Interdum indumenta possunt calefacere suo actuali & formali caliditate: puta quando vestes calefiunt ⁷⁷ ab igne: & sic calidi induuntur. Hec tamen caliditas actualis cito recedit: & remanet virtualis & potentialis caliditas quoddammodo reducta a calore corporis nostri de potentia ad actum. Secunda regula consideranda circa vestes & indumenta: est quod quanto tempus est frigidius & ventosius & aer subtilior: tanto pluribus indigemus vestibus. Et specialiter quando corpus est rarum multum et passibile: & cum hoc frigidioris complexionis. In hyeme igitur ceteris paribus indumenta plura sunt necessaria: & in nocte quam in die: & flante ⁷⁸ vento quam non flante: ⁷⁹ & in tempore pluuioso ⁸⁰ quam sereno. Nam tempore sereno sol magis potens est calefacere quam pluuioso. Amplius  p.210 homines rare complexionis puta quorum musculi non sunt densi: sed multum porosi: & quorum carnes non sunt dure: sed molles: tales vtique plus timent frigus: & pluribus indigent vestibus. Similiter etiam ceteris paribus senes & fleumatici & melancolici pluribus vestibus indigent. Nam tales maxime leduntur a similibus sue crassi: & a contrario inuantur & sic colerici & sanguinei: paucioribus indigent vestimentis quam fleumatici [supra 7241] vel melancolici. Sed tu diceres contra: colerici sunt rariores & per consequens passibiliores: & sic indigent pluribus vestibus quam melancolici: quorum compositio est durior. Dicendum ad hoc quod non est inconueniens aliquem colericum quo ad membra exteriora esse compositionis durioris: & minus passibilis aliquo melancolico. Vnde dato quod regulariter compositio sequatur complexionem & eidem proportionetur: interdum tamen contingit contrarium. Sic igitur stat simul quod aliquis sit colericus & non rarus melancolicus & non densus. Ceteris igitur paribus ex parte complexionis regula compositionis posita est vera: & maxime esset vera si cum caliditate complexionis esset duricies compositionis: & cum frigiditate complexionis esset raritas compositionis. Potest etiam dici quod regula compositionis dicta non simpliciter tenet: nisi supposita eadem complexione: vel quod non sit repugnantia ex  p.211 parte complexionis: sed respectu compositionis simpliciter tenenda est. Plus enim facit caliditas complexionis ad hoc vt aliquis minus indigeat calefacientibus quam raritas compositionis ad hoc quod ledatur ab infrigidantibus. Vnum ⁸¹ enim contingit in ratione actiui resistentis: puta complexionis caliditas: & aliud in ratione passiui [supra 7242] puta compositionis raritas aut densitas. ⁸² Tertia regula est quod homines qui plus exercitantur ceteris paribus paucioribus indigent indumentis. Nam per exercitium calefaciunt membra exteriora: & superfiue humiditates membrorum consumuntur: membra aliqualiter indurantur: & impassibilia efficiuntur. In quiescentibus autem membra exteriora sopita sunt & calor in eis: & ideo ⁸³ oportet quod per indumenta confortentur: & quodammodo de potentia ad actum reducantur. [supra 7252] Quarta regula est quod seruientes in stuphis & qui in earum domibus commorantur : quando contingit quod se exponunt continenti aeri frigido: indigent pluribus vestibus: tum quia plus leduntur a frigore: quia consueti sunt in calore. Sicut enim ab assueto non fit passio: sic ab eo quod est contrarium assueto corpora nostra maxime patiuntur: & hoc contingit in proposito: tum quia eorum porositates sunt aperte & rare: & sic frigiditas continentis potest perfectius & citius  p.212 subintrare & membra ledere. Et propter hanc causam in primis frigidioribus ⁸⁴ indiget homo plurimis cooperimentis: propter hoc quod subita mutatio ad frigus nocet: & pori inueniuntur [supra 7268] aperti. Quinta regula est quod in somno aliquis indiget plurimis cooperimentis quam in vigilia. Nam in somno calor trahitur ad interiora ad loca digestionis: & membra exteriora remanent calore & spiritu denudata respectu vigiliarum: & sic apta nata sunt magis ledi frigiditate continentis. Et membrum maxime frigidum: maxime indiget cooperimento: & hoc est cerebrum. Vnde caput in somno maxime est cooperiendum: & specialiter quia in somno eleuantur vapores ad caput: infrigidantes ipsum: quia ⁸⁵ in cerebro conuertuntur in substantiam ⁸⁶ aqueam. Vnde puto quod in somno magis est caput cooperiendum quam alia membra sed in vigilia magis cooperienda sunt alia membra: quia in vigilia multus calor & spiritus mittuntur ad cerebrum propter virtutes animales interiores et exteriores quarum operationes vigent in eo & sic in vigilia calidum est sufficienter: sed in somno caliditas non est ita [supra 7292] fortis: immo est contrarium vt dictum est. Partes autem spirituales scilicet pectorales maxime debent cooperiri non solum in somno sed & in vigilia. Nam partes pectoris difficile est tueri a frigore: quia aer frigidus continue inspiratur & expiratur &  p.213 reuma continue descendit a cerebro ad partes pectoris & pulmonis. Etiam est in illis partibus magna quantitas ossium que frigida sunt: non obstante igitur cordis caliditate propter predictas causas partes pectorales sunt maxime cooperiende. Extrema autem puta manus paucioribus indigent cooperimentis: & specialiter in vigilia quia sunt quasi in motu continuo. Sunt enim organa deputata ad operationes transeuntes: & adhuc manus paucioribus indigent cooperimentis quam pedes ex eo quod sunt in motu magis continuo & eorum opus cooperimentis impeditur & sunt propinquiores fonti caloris scilicet cordi: & prope manus sunt arterie multe in quibus inuenitur pulsus fortis in quo significatur calor fortis & magna influentia cordis. Vnde quia operationes manuum ad quas sunt deputate a natura que sunt valde multe exercentur multo calore & spiritu: ideo ad easdem manus natura corporis regitiua mittit multum calorem & spiritum & sic non indigent tot cooperimentis sicut alie partes. [supra 7557] Pedes etiam sunt in multo motu: & operationes ad quas deputati sunt exerceri non possunt cum multis cooperimentis & sic non indigent pluribus cooperimentis sed indigent adhuc plus quam manus & sic a principio et communiter assuetum est ex causa finali hoc & hec consuetudo iam redacta est in naturam. Membra autem faciei nullis cooperimentis indigent vel paucis nisi magna  p.214 imminente necessitate. Nam ad faciem natura multum mittit calorem propter operationes sensuum que vigent maxime in partibus faciei. Que etiam operationes cooperimentis communiter exerceri non possent. Sexta regula sumitur ex parte habitudinis. Nam habentes membra exteriora carnosa paucioribus indigent cooperimentis habentibus ea denudata a carne: minus enim omnes tales leduntur a frigore quam denudati [supra 7575] a carnibus ceteris paribus. Septima regula sumitur ex parte indumentorum et vestium in quibus plurima diuersitas inuenitur. Quedam enim indumenta sunt magis calida quedam minus alia vero mediocriter. Indumenta enim de pellibus communiter et vt in plurimum sunt aliis magis calefacientia & inde indumenta ex pannis laneis subtilibus et mollibus densis sufficienter grossis: deinde indumenta de bombace: & deinde de serico & vltimo indumenta linea. Omnibus enim indumentis sunt minus calida: & de bombacinis et sericis que minus lixata est & magis pilosa est magis calida. Vestis enim serica lixata multum est frigida et similiter bombacina et similiter de vestibus laneis que magis est subtilis et rara et lixata & non lenis sed aliquantulum aspera est minus calida: et que minus subtilis et satis densa & lenis nullomodo lixata est talis vtique lanea vestis calidior est inter omnes. Et de vestibus lineis similiter dicendum quod quanto subtilior  p.215 rarior asperior minus pilosa tanto minus calida: et per oppositum quanto grossior densior lenior magis pilosa: tanto calidior. Et de pellibus similiter quod quanto pellis habet pilum densiorem maiorem leniorem: tanto est calidior. [supra 7603] Et est notandum quod pelles diuersificantur secundum diuersitatem animalium a quibus sumuntur. Sciendum igitur quod consideratis conditionibus supradictis et animalium naturis pellis caprina est minoris caliditatis et deinde pelles de griffo. Pelles aut em vulpine sunt multum calide et sicce et sic multum confortant neruos vnde multum competunt paralyticis ⁸⁷ et artheticis et vniuersaliter omnibus passionibus neruorum et competunt etiam his qui sunt valde pingues et volunt eorum corpora macrefacere et desiccare. Pelles autem cuniculorum & leporum sunt his proportionales nisi quod non tantum desiccant. Vnde puto quod in regimine sanitatis sunt magis congruentes pelles de biuria ⁸⁸ consideratis conditionibus prius enumeratis: satis est calida: nam pellis est satis grossa et habet pilos multos & densos et lenes sufficienter magnos et cum hoc est nitida valde et pediculorum minime generatiua et habet pilos fortissime adhesionis: vnde tales pelles satis apud me commendande sunt. [supra 7616] Pelles autem ouine  p.216 sunt calide & humide consequentes complexionem animalis cuius sunt. Vnde multum confortant corpus et calorem naturalem et corpus impinguant: vnde melancolicis et siccis et macillentis multum competunt sed est pellis inter omnes nitida minime et multorum pediculorum generatiua. Vt igitur sit ⁸⁹ ad vnum dicere pellis ouis sequitur complexionem animalis cuius est que cum sit cutis dense et spisse pilositatis: fortis adhesionis et multe pilositatis plus calefacit: et per oppositum si sit rare cutis et rare pilositatis et minus calefacit et si habet pilos asperos et duros desiccat: & si humiles et lenes impinguat et humectat et hoc est vniuersaliter verum in omnibus indumentis. [supra 7632] Ex dictis igitur satis concludi potest quod homines calide complexionis iuuenes tempore calido regione calida sufficienter pingues et carnosi indigent indumentis subtilioribus raris pauce pilositatis & rare: et per oppositum frigide complexionis senes et tempore et regione frigidis macillenti et rari indigent indumentis grossioribus multe pilositatis et dense. Amplius si queramus corporis desiccationem et macillentiam vel superfluitatum in membris consumptionem bonum est quod indumenta sint dura aspera et non multum rara et specialiter indumenta que prope cutem ponuntur. Vnde volentes se macrefacere & membrorum suorum superfluitates clesiccare vti debent indumentis  p.217 lineis asperioribus durioribus et grossioribus et talia indumenta sepius mutare. Et per oppositum quorum membra sunt macillenta et paucarum superfluitatum volentes impinguari debent vti indumentis lineis mollibus sufficienter densis. Ex dictis autem elici potest quod quanto indumenta sunt leniora & minus pilosa & magis lixata tanto induantur immediacius carni: & quanto asperiora & duriora et minus frangibilia tanto induantur longius a carne: vnde vestes linee et similes induuntur magis prope carnem et vestes lanee induuntur longius sic enim minus leditur corpus & vestes melius conseruantur.

23. Capitulum XXIII: De volentibus continere

[supra 7653] Quoniam quidam ⁹⁰ sunt venerabiles viri qui viuere volunt continenter et tamen volunt viuere sani. Ideo de meliori eorum regimine intendo vnum capitulum breue imponere. Scimus enim quod & si actus venereus seu coitus sit vtilis in sanitatis regimine non ⁹¹ tamen necessarius. Vnde aliqui sapientum qui fuerunt locuti de sanitatis regimine de coitu nullam penitus fecerunt mentionem. Multi enim sunt qui viuunt sani  p.218 sine coitu sicut alii cum coitu. Non est igitur coitus necessarius ad sanitatis conseruationem indiuidui: licet ad conseruationem speciei necessarius sit. Possibile igitur est hominem viuere sanum sine coitu: sicut patet in lllultis virginibus preteritis & presentibus. Igitur ponende sunt he regule quibus homo potest se a [supra 7676] coitu preseruare & continenter viuere. Prima regula sumitur ex parte consuetudinis. Sciendum igitur quod deassuescere actum est de his que maxime reddunt hominem eontinentem. Sicut enim mulieres nutrices cum deassuesscunt lactare non generatur lac in earum mammillis & sic pueros nutrire non possunt: sic etiam membra generationis cum deassuescunt coitum & spermatis emissionem sperma in eis non multiplicatur nec fermentatur & per consequens ad coitum minime stimulantur: & sic continentes de leui effieiuntur. Est diligenter notandum quod si quis fuerit consuetus ad actum coeundi longo tempore non est securum hanc consuetudinem subito relinquere sed paulatim nam subito permutare consuetudinem est res periculosa in sanitatis regimine. Consuetudo igitur paulatim est mutanda & hoc fieri potest si quis volens mutare consuetudinem coeat tardius quam consueuit & cum turpioribus mulieribus & cum vetulis & cum meretricibus & vniuersaliter cum mulieribus quarum actus & aspectus sunt horribiles & specialiter in actu  p.219 coeundi imaginari debet actus turpitudinis ⁹² & quod eodem actu ratio absorbetur & succumbit & homo brutis adequatur: & quod ex hoc actu nullus actus virtutis nec bonus habitus in nobis augmentatur: quoniam in hoc actu ratio nichil iudicat: nec de bono: nec de malo: immo eius iudicium totaliter annullatur & specialiter quod ex hoc actu homo distrahitur a multis operibus virtuosis: quia mulier furatur cor spisse sapientis. Omnibus his itaque consideratis & sepe homo leuius et facilius continebit. Amplius scias quod venationes et ludorum species et tristicie prouocationes et dignitates assumpte sunt ex his que iuuant hominem continere et super omnia seruire philosophie et studiis litterarum et specialiter moralibus insudare et bellorum actibus insistere hec omnia iuuant quamplurimum continere. Amplius fleubothomia et stupha sicca exercitium forte & balneum multum iuuat ad continendum homines. Omnes enim qui coitu non vtuntur plus aliis vtentibus debent fleubothomari et sepius stuphari stupha sicca et sepius balneari et plus exercitari. Ex his enim omnibus materia spermatica consumitur et desiccatur et minus in corpore multiplicatur. Amplius volentes continere debent vitare cibaria hominem ad coitum incitantia vel sperma ⁹³ multiplicando vel calorem incitando vel spiritum ventosum in membris  p.220 generatiuis congregando. Que autem sint ista cibaria scriptum est in secunda parte huius operis capitulo de regimine sanitatis sumpto a diuersitate membrorum. Ibidem enim queritur que & qualia cibaria sunt ⁹⁴ & volentibus continere totaliter euitenter & vtantur desiccantibus materiam spermaticam: bonum est quod vtantur infrigidantibus membra generationis & cum ventositas fit forsan de incitantibus ad coitum propter erectionem bonum est quod euitent ventosa & quod vtantur consumentibus ventositatem & sperma desiccantibus. Desiccantia sperma quedam sunt frigida quedam calida. Frigida sunt vt lentes & aqua lentium decoctarum cum semine caulis & nenufaris & coriandri & semine lactuce & aqua lactis sine butyro vehementis acetositatis & acetum etiam semen portulace. Hec igitur commesta seu bibita sperma desiccant & caliditatem ad coitum incitantem alterant. Fiant igitur ex eis pulueres & electuaria vel potiones quibus [supra 7752] homines volentes continere possent vti. Amplius scias quod inungere membra generationis & renes cum oleis frigidis & siccis & cum oleo iusquiani vel papaueris est ex his que sperma desiccant: etiam incedere nudis pedibus deiicit desiderium coitus. Sunt etiam multa calida que sperma desiccant puta lilium semen rute & herba & semen agni casti: calamentum: euforbium:  p.221 myrrha: & ciminum: vnde dyaciminum est desiccatiuum materie spermatice: valde & si aliquis sit calide complexionis & in tempore calido vtatur aceto. Amplius scias quod interdum submergere membra generationis in aqua frigidissima: est de his que auferunt desiderium coitus: & specialiter hoc fiat tempore illo quo homo ad coitum stimulatur vel ex natura vel in exordinatione appetitus. Amplius in habentibus renes calidos valde & genitalia: lamina plumbea minutissime perforata & subtilis valde aliquo oleo frigido & sicco inuncta multum deicit coitum si portetur ligata ad renes. Amplius cibaria eorum non debent esse multi nutrimenti nec calidi & humidi: sed nutrimenti pauci declinantis ad siccum & frigidum. Nec debent esse cibaria ventosa: nam ventositas incitat ad coitum & specialiter cum caliditate & humiditate sicut patet in cicere in quo est caliditas & humiditas & ventositas: & similiter in napionibus & pastinacis & similiter in fabis & piscis ⁹⁵ excorticatis & similibus. [supra 7776] Amplius volentes continere insistant vigiliis & minus solito comedant & nunquam sint ociosi: vnde circa aliqua sollicitari siue agibilia siue speculabilia multum detrahit hominem a desiderio coitus. Ocium enim alimenta ministrat non solum huic vicio sed multis aliis. Volens igitur de leui viuere caste sic suum ordinet viuendi modum:  p.222 quia preter horam somni nulla per ocium transeat: & laudo quod continere volentes vtantur agno casto in balneis et in suffumigationibus: et eorum camere & lectus sternantur agnocasto. Habet enim mirabilem proprietatem in isto sicut diu testificati ⁹⁶ sunt multi sapientes. Multi enim sunt quorum ex dimissione coitus stomachus et cor debilitantur. Bonum est igitur intendere ad ipsorum stomachum confortandum cum medicinis bibitis et comestis seu emplastris stomachum confortantibus calidis seu frigidis seu temperatis sicut melius videbitur expedire secundum diuersitatem complexionis temporis et etatis et similia: et que sunt illa satis dictum est in prima parte huius operis in capitulo de membrorum conseruatione vbi tractatur specialiter de stomachi confortatione et proportionabiliter intelligatur de corde hoc enim membrum debilitari consueuit ex dimissione coitus et que sint cordiales virtutes & medicine simplices et composite in preallegato capitulo sufficienter dictum est. [supra 7800] Amplius dico quod tales maxime assiduent exercitium partium superiorum sicut est lapidis eleuatio et vniuersaliter omne exercitium in quo pectoralia et brachia exercitentur plus quam inferioris partes. Nam per tale exercitium superfluitas in membris superioribus consumetur et in eis non multiplicatur ex dimissione coitus. Membris autem inferioribus  p.223 administrari debent vnguenta et emplastra frigida et sicca vel calida et sicca sperma exiccantia quod horum magis videbitur expedire: sed regulariter melius est quod talia emplastra vel vnguenta declinent ad frigiditatem semper quam declinent ad caliditatem vel nimiam siccitatem: et quando ex administratione talium emplastrorum videbimus quod materia ventositatis erit consumpta: tunc poterunt administrari embroce declinantes ad aliqualem caliditatem et subtilitatem: puta de camomilla agno casto et semine canabis. Amplius scias quod in volentibus [supra 7818] continere vomitus est congruentior quam farmacia. Timetur enim quod farmacia non faciat descendere materias. Amplius fleubothomia de sophenis interioribus cauillarum pedum maxime competit his qui ex coitus dimissione incurrunt cordis debilitatem & stomachi. Amplius scias quod saphyrus et smaragdus et topasius reddunt hominem castum et continentem.

24. Capitulum vigesimumquartum: De iter agentibus

Consequenter dicendum est de regimine iter agentium. Circa quod regimen dande sunt regule.

Quarum primum est quod intendens iter agere ex necessitate debet in modo viuendi consuetudinem mutare. Alius enim debet esse modus viuendi itinerantium et non itinerantium: nam propter laborem qui in eis contingit est dubitandum ne in malas cadant egritudines nisi suum regimen permutent ab eo quod consuetum est. Hec tamen consuetudinis permutatio non est fienda sed paulatim et ordinate. Oportet igitur qui iter agreditur vt vtatur ordine & in principio sui itineris parum plus solito ⁹⁷ exercitetur & sic paulatim ad exercitium itineris assuescat: & si in suo itinere necessarium fuerit vigilare paulatim assuescat et antequam iter arripiat: & similiter intelligitur de fame et siti. [supra 7845] Vnde in hoc casu summe oportet ad non consueta transmutare: debet etiam assuescere ad cibum quo in itinere proponit vti. Maius enim periculum est iter arripere his qui non consueuerunt & in debilibus et senibus quam in consuetis fortibus et iuuenibus. Et circa illos in quibus maius periculum imminet maius studium est ⁹⁸ impendendum in mutatione consuetudinis ad ea que itinerantibus sunt necessaria. Secunda regula est ex parte cibi & potus nam cibi itinerantium debent esse facilioris ⁹⁹ digestionis & melioris substantie et propinque mensure & non multi. Et vt sit ad vnum dicere suum nutriens debet meliorari vt  p.225 bene digeratur et superfluitates in venis non congregentur. Et que sunt huiusmodi cibaria dictum est in capitulo de cibis & potibus in speciali. Amplius non debet equitare stomacho pleno cibo ne eius cibus in stomacho corrumpatur. Et si necessitatem habet bibendi non bibat aquam ne per eam augeatur sonitus & ventositas et dilatio sui in ventre. Expectetur igitur cibus vsque ad horam hospitandi: quod si forsan comedere omnino sit necessarium parum comedatur [supra 7875] ne necessitas bibendi immineat. Vnde itinerantes summe euitare debent olera et fructus & quicquid generat humorem crudum nisi interdum gratia medicaminis. Amplius non debet fastiditus cibo iter arripere. Dormiat igitur primo vt fastidium resoluatur: nec etiam valde famelicus vbi enim est indigentia & fames magna non oportet laborare vel itinerare: prius enim confortanda est virtus: sed quia itineranti potest necessitas imminere tolerandi famem tamdiu quod desiderium destruatur totaliter comedendi vel multum minuatur bonum est scire cibos cum quibus homo diutius pot est sine cibo permanere. Sciendum igitur quod cibi facti ex epatibus assatis & pile facte ex amigdalis & oleo amygdalino & anetino et adipe vaccino conueniunt: si enim vna ex eis comedatur fames longiori tempore tolerabitur. Amplius sumere oleum violatum bullitum in quo sit ¹⁰⁰  p.226 dissolutus adeps vaccinus facit diu tolerare famem intantum quod si quis sumeret vnam libram talis conditi sine desiderio notabili quasi per decem dies permanere valeret & sicut dictum est de fame ita intelligatur de siti. [supra 7898] Quia enim sitim interdum tolerare oportet determinandum est de medicinis sitim extinguentibus quarum vna est lens et semen portulace pistatum ¹⁰¹ cum aceto et sint seminis portulace drag. iii. & distemperentur cum aceto et aqua sufficientibus et euitentur que sitim faciunt quorum vnum est pisces et omnia salsa et dulcia et locutio multa et fortis deaembulatio. Hec igitur sunt euitanda. Et si quis multum sitiat bibat aquam cum aceto quia est ex his que sitim extinguunt sicut prius dixi. Tertia regula sumitur ex parte fleubothomie & farmacie: nam si aliquis propter plenitudinem indigeat aliquo istorum fienda sunt antequam incipiatur iter que si non fiant est dubitandum de febribus & apostematibus & de membrorum exteriorum infectionibus: & si tempus sit frigidum et humores sint corrupti non multum calidi et membra interiora ¹⁰² fortia et sint humores aliqualiter grossi et adusti multum est dubitandum de lepra. Bonum est igitur ante principium itineris fleubothomare vel farmacare secundum quod medico  p.227 melius videbitur expedire: ex hoc enim redditur corpus agilius et ab egritudinibus securius: nullo igitur modo volens iter arripere hoc faciat sine consilio boni medici. [supra 7924] Quarta regula sumitur ex parte caliditatis continentis. Sunt enim multi qui itinerare proponunt & coacti sunt in tempore calido qui multum studere debent ne eorum membra maxime cerebra a calore continentis ¹⁰³ ledantur. Sepe enim ex hoc homines incurrunt capitis dolorem fortem et febrem effimeram vel putridam et alias egritudines quas non est necessarium hic enarrare. Cooperiantur igitur capita eorum vt defendantur a sole quantum possibile est. Amplius itinerantes hoc tempore sollicitare debent de eorum pectoribus vt scilicet non desiccentur nec super calefiant propter exercitium & aerem attractum qui est valde acutus et calidus. Debent igitur epithimare & inungere eorum pectora & specialiter cordis regionem que est sub mamilla sinistra epithymatibus frigidis & humidis & vnguentis frigidis & humidis puta cum muscillagine psilii & succo portulace et similibus. Amplius tempore calido antequam dieta incipiatur & dato quod aliquis non fuerit famelicus bonum est omnino aliquid comedere conueniens ad  p.228 resistendum tempori puta ius hordei & syrupum de fructibus & similia. Cum enim equitant & in eorum interioribus nichil existit multum debilitantur ex resolutione et non erit quod restauret. Sumatur igitur aliquid ex predictis vel similibus & non incipiant dietam antequam descendat ab orificio stomachi. [supra 7955] Amplius bonum est quod secum deferant vnguenta frigida & humida nota puta oleum violarum & rosatum nenufaris et vnguentum populeon ex quibus inungantur eorum spina & pectora hora post horam et multi sunt qui iuuantur ex balneo in aqua frigida cum incurrunt aliquam lesionem ex caliditate continentis: melius est tamen ne hoc subito fiat sed parum expectent et deinde ordinate ad ipsum procedant. Amplius si quis timeat malos odores ex aere & venenosos: nares simul et os ligare debet et obturare & in hoc tolerare dolorem et antequam incipiat dietam debet sorbere lac sine butyro in quo fuerit infusum cepe minutum fortis incisionis et sepe comedere et sic non nocebunt sibi odores. Bonum etiam est odorare oleum rosarum et sorbere et bibere oleum de cucurbitis. Ex hoc enim remouetur venenosorum malicia & si quis iam ex talibus odoribus nocumentum incurrerit proiiciatur super eius extremitates aqua  p.229 frigida & facies ex ea lauetur & comedat olera frigida et super caput eius fundatur ex oleis frigidis et siccis notis et omnino a coitu caueat & si coierit confert ei vinum temperatum et pisces saliti ad appetitus stomachi reuocationem et confortationem: vinum quidem temperatum ad virtutis confortationem et sitis sedationem. Et si febre caruerit lac ei competit nisi capitis dolorem patiatur: quia nutrit humectat alterat & facile digeritur: & si febrem patiatur & non putridam sed effimeram competit lac acetosum: et si sitim patiatur immensam post illos aeris odores venenosos se curet os lauando et gargarisando et hora post horam parum transglutiendo & postquam sitis mitigata fuerit bibat et antequam bibere incipiat bibat parum olei rosati mixti cum aqua et post aquam bibat. [supra 7982] Amplius bonum est quod tales qui calore continentis lesi sunt maneant in loco frigido et pedes abluant aqua frigida et si fuerit sitiens aquam frigidam bibat et nutriatur ex cibo qui cito digeritur. Quinta regula sumitur ex parte frigiditatis continentis nam in tempore frigido itinerare magnus est timor: licent homo multum se custodiat. Nam ex frigore continentis interdum totum corpus stupefit spasmatur et mortificatur et appopletici moriuntur et interdum membra exteriora: puta pedes manus & oculi ex tali frigore quamplurimum patiuntur in tantum  p.230 quod interdum putrefiunt & cadunt et consequenter sequitur mors. Multi etiam ex frigore continentis cadunt in appetitum caninum. Bonum est igitur quod in tempore frigido volentes iter arripere procurent vestes ceteris calidiores et que sunt iste vestes superius dictum est in capitulo de indumentis & quia frigus subintrare consueuit per nares aures & os & ceteras corporis porositates: bonum est quod meliori modo quo possibile est obstruantur ne frigus subingrediatur: & quia in capite & facie sunt multe vie per quas frigus potest subintrare. [supra 8006] Debet medicus sollicitari circa cooperimenta capitis & faciei. Et quia interdum membra faciei vt oculi sunt nobiles & necessarii & ex frigore consueuerunt incurrere lesionem: puta ruborem & interdum apostema & magnum dolorem: sollicitanclum est in eorum custodia: cooperiantur igitur oculi & inuoluantur panno subtili sic quod ex eis nichil sit discoopertum nisi quod est necessarium: faciem etiam a venti oppositione quanto plus poterit remoueat. Bonum est etiam quod talis coopertura sit super totam faciem & non solum super oculos: & pannus quo oculi reguntur non debet esse calidus. Si enim oculus ex tali ligatura fuerit calefactus plus leditur a frigore: nam aqua calida citius congelatur. Vnde debentes itinerare non debent se opponere caliditati ignis aliquo modo: & si predicta  p.231 nocumenta acciderent oculis vaporem cum aqua decoctionis camomille vel sticados vel aneti & similium.  ¹⁰⁴ Et si videamus necessitatem fiat fleubothomia & farmacia & quia istud peruenit ad regimen curatiuum non scribo plus de ista materia. [supra 8018] Amplius medicus multum sollicitari debet de coopertura extremorum & specialiter pedum: cooperiantur igitur calidis cooperimentis sicut de toto corpore dictum est. Et antequam homo se exponat itineri pedes specialiter sunt multum fricandi & deinde ex oleo oliuarum veteri fricando sunt inungendi vt caliditas de potentia ad actum deducta per fricationem melius conseruetur & si sit oleum de sticados vel camomillinum vel anetinum vel ab arbore cedri melius extremitates a frigore defendentur. Fiat igitur hec fricatio & inunctio hora post horam secundum quod necessitatem videbimus magis imminere & facta fricatione & inunctione cooperiantur & inuoluantur pannis lineis mollibus immediate & deinde supponantur lana succida & supponentur plantis pedum & deinde calcietur calceis seu caligis calidis & deinde calcietur sotularibus vel ocreis largis in quibus pes & pedum digiti moueri possint: talis enim motus est de his que maxime defendunt pedes a frigore: & quando pedes & digiti pedum infrigidantur & perfecte moueri non possunt: sine mora redeundum  p.232 est ad fricationem & inunctionem vt predictum est: & quod multum laboret in eorum motu. Et dicunt aliqui quod submersio extremitatum in aqua frigida confert in tali membrorum stupefactione sicut videmus in pomis congelatis. Si enim ponantur in aqua frigida redeunt ad naturam suam: & si ponantur prope ignem minime: sic etiam ymaginantur de extremitatibus multum infrigidatis quod melius est quod submergantur in aqua frigida quam igni apponantur de propinquo. Forte enim per anthiparistasim membrum infrigidatum in aquam frigidam positum calefit. Nam frigiditas aque circunstans & quodammodo ratione humiditalis membrum arefactum & quasi a frigore congellatum remolliet sicut videmus glaciem in aqua remolliri et caliditatem membrorum confortat et fortificat: quia vnum quodque contrarium ad presentiam sui contrarii fortificatur: caliditate igitur in membro fortificata ¹⁰⁵ membrorum totum in circunferentia plus calefit quam ante: et specialiter quia membrum est magis aptum suscipere caliditatem: quia remollitum [supra 8055]: sed si membra exteriora propter frigus inflentur et non deuenerunt ad viriditatem vel nigredinem mansiuam cum aliquali priuatione sensus signum est quod caro circunferentialis totaliter non est corrupta et mortificata et quod  p.233 cura cadit absque hoc quod remoueatur ¹⁰⁶ caro a membro. Bonum est igitur quod membrum ponatur in aqua calida decoctionis aneti vel camomille vel sticados vel caulium vel napionum et amplestretur membrum cum bolo et si inungatur membrum aliquo oleorum supradictorum aliquantulum prope ignem et post fricationem non erit malum. Si autem viride vel nigrum effectum est membrum mansiue cum sensus et motus priuatione fienda est scarpellatio sic quod sanguis exeat a carne sua & ponendum est membrum in aqua calida ne sanguis congeletur in eodem & deinde epithymandum est membrum cum bolo armenico dissoluto cum vino vel aceto: & deinde lauandum est membrum cum vino calido: et deinde epithymandum quousque membrum redeat ad suam naturalem dispositionem. Et si forte caro sit omnino mortificata & remollita putrefacta malum odorem reddens scarpellatio nichil proficit: sed procurandum erit quod caro putrida totaliter remoueatur quod quomodo fieri debet exit limites regiminis sanitatis. [supra 8141] Amplius scias quod itinerantes ¹⁰⁷ tempore niuis et ex albedine niuis immoderata & ex frigiditate continentis consueuerunt oculorum incurrere immobilitatem & visus destructionem propter nimiam disgregationem factam ab albedine niuis. Bonum est igitur quod qui hoc tempore  p.234 itinerare proponit induatur vestimentis nigris & corpus aut caput et oculos cooperimento nigro cooperiat: aut in manu teneat pannum nigrum quam aspiciat. [supra 8056] Item talis itineraturus tempore frigido non se exponat diete antequam comedat & bibat bonum vinum et subtile et odoriferum: nec statim post cibi repletionem inchoanda est dieta: sed postquam natura egit in cibum & inde corpus totum calefactum est: & si omnino sit necessarium ambulare post commestionem: minus est comedendum & vinum permixtum cum aliquantulo aque bene calefactum igni est bibendum et in principio itineris non est mouendum nec ambulandum ambulatione forti ne digestio corrumpatur: sed ambulatione leui quousque cibus in stomacho quodammodo sit digestus. Si enim ambuletur ambulatione forti cibus descendit de stomacho ante digestionem perfectam et corrumpetur digestio: et cum aliquis itinerans compleuit suam dietam et est in hospicio non statim appropinquandum est igni: sed in loco calido longe ab igne stare debet et ignem circuire & sic paulatim appropinquare ad ignem: parum enim morandum est prope ignem. [supra 8075] Et si corpus hominis itinerantis esset stupidum & congelatum fricandum est totum corpus in loco calido et deinde inungendum cum oleis calidis aromaticis: cuiusmodi est oleum liliaticum et anetinum et camomillinum et de cinamomo vel de sticados et deinde ponendus  p.235 est in loco molli & cooperiendus cooperimentis mollibus calidis & actualiter & virtualiter et permittendus est dormire & quiescere et si videamus magnam imminere necessitatem: homines habentes corpora calida et lenia debent esse nudi cum eo in lecto ante et retro et ipsum calefacere et fricare eius ventrem & costas et pectus: & deinde bonum est quod eidem exhibeatur parum de asa fetida et mirrha et pipere & vino forti. Amplius aqua carnis est ei conueniens deinde potest cibari cum micis panis infusis in brodio carnium laudabilium et in maxima quantitate bibat de optimo vino & eidem lectus mollis preparetur in quo multis ¹⁰⁸ cooperiatur pannis et precipiatur eidem vt dormiat diu & postquam expergefactus fuerit et conualescere inceperit ingrediatur balneum in quo longam [supra 8091] faciens moram diu fricetur. Et ex aliquo oleorum supradictorum inungatur et admisceatur predictis oleis castorium: costus mustus: & euforbium. Si autem itinerans non sit congelatus et stupidus sed ipsius manum contigerit frigus sufficit fricatio & balneum: & si minus frigus adhuc eum tetigerit sufficit mora in loco calido per vnam horam: & ad ignem appropinquare paulatim et secundum ordinem. Cibaria autem que quis comedere debet itinerans tempore frigido: sint calida actualiter et virtualiter et in eius cibis vtatur nucibus alleis cepis porris et butyro. Et nuces habent in hoc  p.236 mirabilem proprietatem. Vnde itinerantes tempore frigido secum deportent de nucibus munitionem. Vnde si nuces et allea simul pistentur & cum aqua carnium laudabilium distemperentur multum corpus calefacient et a frigore tuentur si in potu vel cibo sumantur: & ad idem valent calide confectiones quibus itinerantes tempore frigido non debent carere. Amplius bibere vinum bene forte et in copia et parum comedere de aliquibus cibariis vnctuosis multum confert ad propositum. [supra 8118] Amplius tota nucha & specialiter principium: scilicet posterius colli inungatur hora post horam unguentis calidis superius nominatis quibus itinerantes tempore frigido nullo modo carere debent. Amplius magna cautela est exhibenda in custodia colli & specialiter posterioris partis vbi est principium nuche totum igitur collum & specialiter pars illa inuoluatur inuolutionibus calidis actualiter et virtualiter et similiter intelligatur de posteriori parte cerebri. Amplius scias quod itinerantes tempore frigido debent secum ferre odoramenta calida ad calefactionem & confortationem cerebri cuiusmodi sunt odoramento calida ex musto & ambra & ligno aloes & similibus. Amplius scias quod lotio extremitatum in aqua calida salsa quotidie mane & sero est de prohibentibus extremitates ledi a frigore. Nam ex hoc extremitates calefiunt & indurantur & superfluitates in eis consumuntur & sic impassibiliores efficiuntur.

[supra 8151] Sexta regula regiminis itinerantium sumitur ex debilitate et labore que itineranti contingere consueuerunt. Cum igitur fortis labor & fatigatio itineranti contingit cum ad ocium peruenerit ad vnam horam quiescat: deinde balneum intret et in eo permaneat donec caro lenis fit & rubea. Et deinde totum corpus fricetur leniter & minime cum pollice quasi comprimendo tangatur seu palpetur & deinde inungatur totum corpus: & specialiter iuncture. In hyeme quidem oleo calido anetino vel camomillino vel sticados: et in estate cum oleo rosato et camomillino: deinde quiescat & dormiat et lecti molliciem augmentet et plura super se ponat cooperimenta: deinde cum excitatus fuerit a somno ad fricationem iterum redeat et ad balneum et ¹⁰⁹ fricationem et inunctionem et sic [supra 8167] ad suam reuertatur consuetudinem. Septima regula sumitur ex parte aquarum quibus itinerantes necessarium est vti. Que autem sunt meliores aque et quomodo dinoscuntur superius dictum est: et quia itinerantes non possunt semper inuenire aquam bonam. Bonum est quod secum deportent de luto proprie terre de luto quidem libero non fetido ex quo cum peruenerint ad locum quietis et forte aquam non inuenerint laudabilem ponatur in aqua & fortiter permisceatur cum eadem et duabus bullitionibus bulliat in eadem & tunc dimittatur quiescere donec aqua fuerit clarificata:  p.238 et si videamus aquas grossas vel turbulentas bulliende ¹¹⁰ sunt vel de vase in vas ponende vel distillande per alembicum vel cum filtro cuius extremitas vna ponatur in vase pleno aque et alia in vase vacuo & sic tota aqua existens in vase pleno ad vas vacuum distillands mouebitur et sic aqua efficitur pura et subtilis: vel per colationem et ex farina tortellorum madefacta sic cooperte coletur. Amplius aluminis iameni ¹¹¹ [supra 8174] in aquam positio ipsam clarificat. Amplius scias quod comedere cepas et allia et lactucas cum aceto reddit hominem securum a malicia aquarum & similiter permiscere aquam aceto & diuersas aquas sibi inuicem permiscere: et si aqua fuerit salsa quam bibere oportet ponende sunt in ea sorbe mel vel fructus mirti vel citonia et bibenda est cum aceto. Si autem aqua fuerit stans et habens in se putrefactionem permisceatur cum succo granatorum vel citoniorum vel pomorum acetosorum et bibens talem aquam debet euitare cibos calidos et nullomodo vinum bibat nisi fuerit debile. Nam tales aque maxime sunt febriles: & si forsan aqua fuerit amara admisceatur zuccara et dulcia commedat: et si aqua ventrem soluit stiptica nota comedat. Amplius si in aqua fuerint herbe in quibus est acuitas comedat cibos dulces et vnctuosos et in colatura aque student et si  p.239 dubitamus quod in aqua sint sanguisuge vel alie bestiole parue et imperceptibiles ne forte eas transglutiamus bonum est aquam bibere mediante panno lineo subtilissimo. Tali igitur panno cooperiat os & per ipsum aquam transglutiat. Aqua vero si fastidium fecerit cum succo granatorum erit bibenda. Et vt sit ad vnum dicere aqua per contrarium corrigenda.

25. Capitulum XXV: De transfretantibus

Oportet qui vult mare intrare antequam mare intret per aliquos dies cibum eius minuere et minus comedere consueto et quod vtatur cibis roborantibus stomachum et illa cibaria dicta sunt superius in capitulo de conseruatione stomachi et ceterorum membrorum. [supra 8200] Amplius volens mare intrare muniat se pomis granatis et citoniis cum aceto & macianis et optimo vino odorifero piscibus paruis salsis et pomis cytrangulis et limonibus et optimo composito ex piris et coctanis cum aceto et speciebus: et similiter deportet secum cappares et alia que appetitum confortant ¹¹² et reducunt et valent contra vomitum: et similiter deportent  p.240 secum oliuas salsas et radicem que comesta post cibum multum resistit vomitui et specialiter si comedatur cum aceto et sale in pauca quantitate & prima die qua quis nauem ingreditur non intueatur aquam nec caput teneat eleuatum ¹¹³ nec bibat nisi forte valde parum: & hec sunt que stomachum confortant et vomitum refrenant et si contingit dolor & subuersio in stomacho et vomitus: permittendus est vomere aliquibus vicibus: hoc enim ei non nocebit qui si forte vomitus superfluat retineatur cum his que vomitum refrenant puta cum pomis granatis et citoniis et macianis et cum odore panis tosti infusi in aceto optimo. [supra 8221] Et scias quod semen apii bibitum nauseam sedat & specialiter si sit torrefactum & in aceto infusum & abscynthium bibitum & emplastratum & odoratum est ex his que idem prohibent. Amplius bonum est quod nutriantur ex acetosis confortantibus os stomachi & vaporem ne ad caput ascendat prohibentibus & hoc quidem est sicut lentes cocte & frixe cum aceto comeste vel cum agresta & addatur parum de puluere calamenti. Amplius panis assatus & infusus in vino bene redolente comestus valet ad idem. Amplius mice panis assati lote in aqua frigida comeste cum vino vel simplici aqua valent ad idem & si superfluus inuaserit vomitus queras curam in libris de cura egritudinum.

26. Capitulum vicesimumsextum: De confectionibus

Quia homines sani communiter vtuntur confectionibus & ante cibum & post & stomacho pleno & vacuo: et tempore calido & frigido bonum michi videtur de confectionibus hic facere vnum capitulum speciale. Sciendum igitur quod homines communiter vtuntur in sanitate eorum confectionibus magis ad voluptatem quam propter necessitatem. Vnde saluo iudicio saniori puto quod plus nocent in sanitatis regimine quam prosunt. Vnde ¹¹⁴ si competunt per aliquem modum corporibus sanis hoc est ad preseruandum ab aliquibus malis contingere possibilibus. [supra 8249] Sed homines eis isto modo communiter non vtuntur: sed ad voluptatem & potus delectationem. Vnde si aliquis comederet confectiones ne potus vini noceret melius esset talibus panem comedere: quia tamen homines eis communiter vtuntur & hanc consuetudinem vtendi dimittere non possunt volo meliorem modum vsus earum patefacere. Sciendum igitur quod meliores confectiones que sunt in vsu & magis delectabiles sunt hee: zinziber conditum zinzibriatum cum zuccara vel cum melle & pineatum & fisticatum & auellane condite & anisum conditum & coriandrum conditum & dragea grossa & dragea in tabula &  p.242 zuccarum rosatum in tabula & dyaciminum et confectio que nominatur marcepan & nuces confecte cum zuccara vel cum melle et auellane condite cum zuccara & dactili. Harum autem confectionum quedam sunt conuenientiores in hyeme et complexione frigida et in senectute et huiusmodi confectiones sunt puta zinzibriatum & specialiter de India: et zinziber viride conseruatum cum melle et dragea grossa et in tabulis et nuces condite cum zuccara & gariofilis et melle et similes confectiones calide: et alie sunt minus calide multum vt zuccarium ¹¹⁵ rosatum alexandrinum in pixide & in tabula et dyacitionium que magis conueniunt in estate & in complexione calida & in etate iuuentutis & pira condita & cucurbite condite & coriandrum conditum. Hec enim sunt confectiones minus calide aliis. [supra 8272] Amplius harum confectionum quedam sunt que magis competunt tempore ieiuniorum: puta quando stomachus est inanitus cibo in collatione de sero: & alie sunt que magis competunt post cibum immediate vel ante cibum de propinquo. Confectiones ieiunantibus magis conuenientes: sunt confectiones minus desiccatiue & minus acute ¹¹⁶: in quibus magis reperitur de ratione nutrimenti sicut pineatum & fisticatum & zuccarum rosatum & confectio nominata marcepen ¹¹⁷ & similiter auillane conclite & nuces condite cum optimo melle despumato &  p.243 paucis speciebus & similiter dactyli conditi. Si enim stomacho ieiuno bibatur vinum sine omni commestione in parua quantitate incitabit stomachum ad appetitum sequentis cibi quo non indigent ieiunare volentes: & si bibatur vinum in magna quantitate sine commestione leditur stomachus & cerebrum & totum corpus: & si de predictis speciebus comedatur vini nocumentum remouebitur nec stomachus ad appetitum sequentis cibi preparabitur: nec ex his confectionibus corpus desiccabitur: sed si comedantur alie confectiones acutiores & calidiores & magis desiccatiue & plus distantes a ratione nutrimenti non sic nocumentum vini remouebitur: & ad sequentem cibum stomachus plus incitabitur. Vnde zinziber conditum & specialiter de India & dragea grossa & carui conditum & anisum conditum ieiunantibus non multum congruunt: sed si quis post cibum immediate velit vti confectionibus ad digestionis confortationem in stomacho & specialiter in orificio stomachi quod est naturaliter frigidius & ad digerendum debilius: tunc zinziber conditum & zinzibriatum & zuccarum est eis conuenientius et debent recipi in pauca quantitate et parum valde superbibendum est bonum vinum: [supra 8316] et si quis post cibum immediate sumptum consueuerit sentire eructationes ventosas vel comederit cibos ventosos vniuersaliter habeat stomachum ventosum ¹¹⁸: tunc  p.244 post cibum immediate bonum est vti aniso ¹¹⁹ condito et carui ¹²⁰ condito et dragea grossa. Et si quis naturaliter habeat orificium stomachi debile tunc post cibum vtatur coriandro condito. In hyeme quidem cum puluere quarundam specierum et in estate sine speciebus. Hoc etiam coriandro condito potest quis vti tempore ieiunii in collationibus serotinis et ad obuiandum nocumento vini dato quod non tantum appropinquat nutrimento sicut confectiones superius nominate. Postquam autem stomachi orificium est clausum nullomodo bibendum nec comedendum species non obstante quod magnorum scilicet regum et regalium et diuitum consuetudo sit in contrarium: [supra 8327] nam ex isto duplex venit nocumentum. Primo quidem: quia ex hoc stomachi orificium aperitur si cum delectatione suscipiatur: & hec est causa corruptionis digestionis vel diminutionis ipsius in stomacho. Amplius tales confectiones citissime digeruntur: et sic digeruntur citius reliquo cibo & post earum digestionem non habentes exitum a stomacho manentes vltra debitum tempus corrumpuntur & totam massam corrumpunt: & sic ¹²¹ omnino quis velit infra duas comestiones confectiones comedere & consuetudinem non mutare meliores confectiones sunt que magis  p.245 digestionem confortant & que sunt subtiliores in substantia & actione. Tales enim confectiones cum tota massa ptisanaria in stomacho existente citius permiscentur: & sic minus impediunt digestionem & cum aliis simul digeruntur. Vnde saluo iudicio meliori puto quod in tempore hoc marcepen ¹²² & pineatum & fisticatum & dactyli conditi & nuces condite & auillane condite & similiter coriandrum conditum non competunt: sed zinzibriatum zuccarinum quod pasta regis nominatur et dragea grossa et in tabula & zuccarium rosatum: magis competunt & dyaciminum & confectio de citoniis hoc tempore minime conferunt. [supra 834] Amplius sunt quidam quorum digestiua est debilis in toto stomacho & quorum stomachus est frigidus & ventosus & calidus bonum est per modicam horam ante cibum calidas confectiones comedere & ventositatis dissolutiuas: & sic stomachus melius digerit cibum quem suscepturus est. Debent autem predicte confectiones sumi antequam suscipiatur sequens cibum per tantum spacium quod sint deducte de potentia ad actum a calore stomachi & quod iam stomachum calefecerunt & ad inferius descenderunt: & puto quod ad hoc potest sufficere spacium vnius hore cum dimidia: nam tales confectiones que sunt subtiles in substantia & actione ¹²³ & in pauca quantitate recipiuntur: citissime digeruntur &  p.246 stomachum cito preparant ad suscipiendum sequentem cibum et cum talibus confectionibus bonum est parum sumere vini boni et optimi confectiones autem ad hoc omnino valentes sunt que sunt calide subtiles in substantia et actione & stomachum confortant & ventositates dissoluunt: & huiusmodi sunt zinzibriatum: & specialiter de India & dragea grossa carui ¹²⁴ conditum & anisum: conditum et similes confectiones.

1. Capitulum primum: De paratis cadere in egritudinem

[supra 8375] Deinceps determinare volumus de regimine corporum que parata sunt cadere in egritudinem non quidem ratione naturalis lapsus in complexione quia de regimine talium corporum sufficienter dictum est in prima parte huius. Volumus autem in hoc capitulo mentionem facere de corporibus paratis cadere in egritudinem de propinquo propter causam accidentalem in eis existentem quam causam per quidam accidentia contra naturam  p.247 inuenta percipimus & vocamus talia corpora neutra desinentia ¹²⁵ que tamen adhuc sunt in latitudine sanitatis: vnum autem sermonem conuenit preseruare in omnibus talibus corporibus quod similis est custodia futurorum & curatio presentium: per eandem enim medicinam per quam curantur egritudines actuales: curantur etiam parati ad ¹²⁶ eas de propinquo: & sic istorum regimen ¹²⁷ sufficientius habetur per regimen curatiuum. Ne igitur transeamus nostri propositi limites: scilicet regiminis conseruatiui: de regimine talium corporum et de modo succurendi eorum accidentibus dum adhuc permanent in latitudine sanitatis breuiter pertranseo: & qui de hoc plus scire curauerit legat antiquorum libros de sanitatis regimine vniuersales et particulares. Sciendum igitur quod qui sunt parati [supra 8409] cadere in egritudinem aut sunt parati propter repletionem sui stomachi aut propter cruditatem seu maliciam humorum qui in eis existunt. Quo ad primum temperanda est humorum quantitas: & quo ad secundum corrigenda est humorum qualitas per contrarium: vel ad hunc finem quod corpus ex his possit nutriri vel quod obediant expulsioni: humorum autem quantitas temperatur cum equalitate quantitatis nutrimenti & augmento exercitii & fricatione & balneo & vt cibus eis  p.248 parciatur & non vna vice suam compleant satietatem & si de facili sudent fiat vt aliquibus diebus sudent & tardetur comestio post balneum ad spacium quattuor horarum: nisi dubitemus motum colere rubee ad stomachum: tales enim cibandi sunt ante balneum: & si tales sic balneati & cibati sentiant in lateribus opilationes: vtantur opilatiuis notis & appropriatis eorum complexioni. Posset autem esse tanta humorum multitudo & plenitudo quod predicta non sufficerent sed essent [supra 8437] necessaria fleubothomia & farmacia. Posset etiam tantum peccatum esse in qualitate humorum quod alteratiua contraria non sufficerent: sed essent necessaria euacuantia. Et quia parati cadere in egritudinem habent quedam accidentia & signa egritudinis prognosticantia ¹²⁸ de his signis accidentibus & de eorum remediis generalibus volo in hoc capitulo pertransire: nam de hoc specialius tractare pertinet ad librum de ingenio sanitatis. Incipiamus igitur ab vna mala aptitudine egritudinis pronosticatiua que est generalis et ponamus eius remedium: et est illa mala aptitudo labor spontaneus: quando enim aliquis sentit se multum fatigatum ac si fecisset magnum exercitium et membra confracta et dolorosa: ac si membra eius essent percussa proculdubio significari potest egritudo ¹²⁹ futura nisi remedium adhibeatur: nec  p.249 remedium huius aptitudinis male coincidit cum cura egritudinis alicuius particularis: et ideo de remedio huius accidentis diffusius est tractandum quam de remediis aliarum malarum aptitudinum quarum cura coincidit cum remediis aliquarum egritudinum specialium. Vnde etiam sapientes loquentes de regimine sanitatis de remedio huius accidentis longum faciunt sermonem. Est enim hec aptitudo non ad egritudinem specialem vnam: sed ad multas: nec etiam est aptitudo ad egritudinem huius ¹³⁰ membri determinati: sed totius corporis & omnium partium eius tam interiorum quam exteriorum. Bene igitur expedit de hac aptitudine mala & de eius remediis longiorem facere mentionem. [supra 8449] Sciendum hoc quod spontaneus labor triplex est quantum spectat ad propositum. Vlceratiuus qui est ex humorum mala qualitate acuta & mordicatiua: vel grauatiuus vel extensiuus qui est ex humorum immoderata quantitate: vel apostemosus qui prouenit ex humoribus peccantibus in quantitate & qualitate. In omnibus his laboribus spontaneis indigemus alterantibus vel euacuantibus aut vtroque modo. Quo ad laborem vlceratiuum indigemus alterantibus & corrigentibus maliciam humorum. Quo ad extensiuum indigemus euacuantibus. Quo ad apostemosum indigemus vtrisque. Alteratio & digestio fit a natura & cum  p.250 medicinis conuenientibus & cibis qui habent humorem corrigere & aliquando somnus & quies & fames iuuant ad hoc. Euacuatio fit cum medicinis que prouocant vrinam & sudorem & ventrem & fleubothomia & cxercitio. Hic igitur est modus generalis remediandi labori spontaneo. Et vt laboris vlceratiui specialius curam & remedium videamus. Sciendum quod humor acutus mordicatiuus est causa huius modi laboris: & iste humor mordicatiuus non solum est colericus: sed melancolicus & fleumaticus. Colera namque mordicat propter suum acumen: & melancolia propter suam acetositatem: fleuma propter ipsius salsuginem. Isti autem humores que sunt causa laboris: vel sunt sub cute & in porositatibus membrorum vel sunt profundati in musculis vel sunt in venis. Amplius autem cum istis humoribus vel sunt humores muscillaginosi et grossi et viscosi vel non. Et si sint muscillaginosi vel sunt in venis cum sanguine vel in spongiositatibus membrorum & musculorum ¹³¹ cum predictis humoribus in venis: vel est multus ¹³² sanguis vel paucus: paucus quidem cum tales humores sunt multi & multum elongantur a natura sanguinis & multus cum sunt propinqui nature sanguinis & fuerint pauci. Si igitur humores qui sunt causa vlcerosi laboris sunt sub cute sufficit exercitium & fricatio  p.251 & balneum & syrupus acetosus & cibus subtilis. Si autem isti humores causantes laborem vlcerosum sint locati in carne & musculis indigemus quiete & abstinentia a cibo. Ista enim adducunt digestionem nec tunc indigemus exercitio: & in sero balneantur in aqua calida & cibentur cibis subtilibus & vtantur syrupo acetoso. Et si accidens sedetur cum isto regimine bene quidem cognouimus causam & locum. Si autem humores sint in venis magnis quia scilicet ¹³³ sunt propinqui nature sanguinis et cum multo sanguine & non sunt humores muscillaginosi fiat statim fleubothomia. Et si sint cum pauco sanguine et non sint humores muscillaginosi. Et sint longinqui a natura sanguinis exhibeatur farmacia humori appropriata: & si in venis sint humores muscillaginosi & grossi nullomodo fiat fleubothomia: sed ante subtilietur sanguis cum subtiliantibus leuibus: nam fortia subtiliantia ¹³⁴ spergunt humores ad membra subtiliatione. Si sit multus sanguis & humores predicti sunt propinqui nature sanguinis fiat fleubothomia: & si paucus sanguis & humores distantes a natura sanguinis post predictorum humorum subtiliationem fiat euacuatio cum farmacia appropriata. Si autem humores muscillaginosi non sint in venis: sed in membris tunc possunt securius exhiberi fortia subtiliatiua: & que sunt illa scitur ex libris simplicium medicinarum  p.252 & compositarum. Signa etiam significantia humorem peccantem & locum humoris scias ex libris signorum. Consideratis igitur vrinis & pulsibus ceteris signis et regimine precedente & complexione etate & tempore consuetudine & similibus leuiter deueniemus in cognitionem humoris peccantis & loci et quantitatis: sic igitur patet quomodo obuiandum est labori spontaneo vlceratiuo. Sed labor extensiuus et apostemosus ex necessitate veniunt a sanguine multo: ideo conueniens est pacientem primitus fleubothomare si particularia concurrant. Quantitas autem fleubothomie accipitur secundum tempus anni etatem & complexionem & maiorem & minorem plenitudinem: et sunt distinguenda membra in euacuatione huius humoris. Si enim sentiatur in capite grauedo fiat fleubothomia de cephalica & si in membris inferioribus de basilica & si in vtrisque membris sentiatur grauedo fiat de mediana. Sic igitur satis est manifestum quomodo obuiandum est labori spontaneo qui potest pronosticare diuersas et multipharias egritudines futuras: sunt etiam alie aptitudines male et malam egritudinem pronosticantes que pronosticant aliquem egritudinem specialem et in loco speciali que cum remediis earum generalibus valde communiter enumerande sunt. Dicamus igitur primo quod cum dolor capitis fortis et permanens  p.253 fuerit vel emigraneus ¹³⁵ timendum est ne aqua descendat ad oculos et dilatetur ¹³⁶ pupilla et causetur cataracta. Si igitur talis dolor perseuerauerit nec medicinis alleuietur infirmus infirmati subueniendum est vt arterie que in tympanibus pulsant extrahende sunt & sic per illas humor ad oculos non descendat. Amplius saltus faciei perseuerans & fortis: torturam oris significat cui est subueniendum & cum medicinis ventrem soluentibus: & cum medicinis vomitiuis comestio parua danda erit & a vino abstineat: fortibus etiam euacuationibus & fricationibus: necnon & gargarismatibus ¹³⁷ & sternutantibus vtendum erit et facies ex forti aceto in quo mentastrum bullieris fricari debet: fortis saltus in toto corpore pronosticat spasmum: & talibus expedit subtiliare regimen: & fortiter euacuare et fricare corpus cum medicinis acutis. Amplius paralisis parua magnam portendit & expedit subtiliare regimen: & fortiter euacuare & cum medicinis acutis fortibus que scribuntur in cura paralisis magne. Similis enim est custodia futurorum & cura presentium. Amplius faciei & oculorum rubedo & venarum oculorum manifestatio & mobilitas & luciditas & lachrymarum descensus: & claritatem luminis pati non posse: omnia hec  p.254 si cum forti dolore capitis fuerint ¹³⁸ frenesim futuram pronosticant. Succurendum igitur cum minutione & clisteribus & medicinis euacuatiuis: & ligatione inferiorum & fricatione dolorosa: caput quoque oleo rosato et aceto infundendum erit. [supra 8697] Incubus perseuerans epilentiam portendit cui obuiandum est cum medicinis epylentie scriptis in capitulo de epylentia. Tristicia | timor | pusillanimitas | melancoliam significant quibus succurendum est: vt in capitulo de cura melancolie scriptum est. [supra 8685] Cum aliquis quasi muscas volare ante oculos vel aliquid simile percepit: cataractas oculorum futuras pronosticat. Reumatismus est corisa et si frequenter acciderit ¹³⁹ passiones pectoris & pulmonis portendit ¹⁴⁰ vnde succurendum est cum minutione et nutrimenti paucitate. Si sudor mali fuerit odoris significat quod egritudo vel febris de colera est propinqua. Quapropter danda sunt que coleram rubeam soluunt. [supra 8735] Cordis tremor frequens et fortis mortem subitam pronosticat: ideo oportet succurrere cum minutione & medicinis soluentibus ventrem leuiter. Repletio superflua emoptoycam vel appoplexiam vel vene rupturam pronosticat vel subitam mortem: vnde statim cum minutione subueniendum est. Si sensuum perturbatio & motuum debilitatio cum repletione affuerint ne superueniat  p.255 appoplexia minuendum erit. Succurendum igitur cum minutione et gargarismo: si grauitas fuerit in dextro latere: & punctura: & tensio: epatis lesionem significat cui subueniendum est: vt in capitulo de egritudinibus epatis dictum est. Egestio magis tincta solito significat quod colera multiplicatur in corpore: & minus tincta solito significat opilationem oris ad cistim fellis. Isti subueniendum est vt in capitulo proprio ad hoc scribitur. [supra 8718] Facies palpebre inflate idropisim futuram significant quibus subueniendum est vt in capitulo de idropisi. Egestionum fetor magnus fastidium vel humorum corruptionem significat. Fetor vrine magnam putrefactionem sanguinis significat & febres futuras: fatigatio ¹⁴¹ & dissolutio cum destructione appetitus febrem significat. Appetitiue destructio & fastidium significat vel colicam vel colericam passionem futuram quibus subueniendum est cum longo somno ¹⁴² & cibi abstinentia & aliis que nominantur in propriis locis: grauitas et tensio in inferioribus ventris cum permutatione ¹⁴³ vrine a dispositione naturali nocumentum in renibus inchoatum demonstrat: ideo cito succurendum erit vrine ardor diu perseuerans vesicam et virgam pustulis hereditabit. Subueniendum igitur est vt dictum est in suo  p.256 capitulo. Mollis egestio ani adustionem ¹⁴⁴ & puncturam [supra 8770] faciens dissenteriam portendit. Amplius pruritus ani significat venturas emorroidas si non contingat causa vermium paruorum ibidem existentium. Apostemata parua multa pronosticant apostema ¹⁴⁵ magnum. Ex multis paruis glandulis magne glandule ¹⁴⁶ suspitio oritur: morphea parua alba magnam portendit ¹⁴⁷ que adeo intenditur [supra 8709] vel lepra putetur. Multus ¹⁴⁸ faciei rubor cum quadam offuscatione & difficultate anhelandi & vocis raucedine lepram significat. Et vt sit ad vnam dicere si aliqua dispositio ¹⁴⁹ corporis sani mutata fuit scilicet vt appetitus fortior vel debilior existat: vel exeuntia a corpore plura vel pauciora: vel somnus longior vel breuior: vel etiam insomneitas assit vel sudor preter solitum a corpore decurrat: vel ea que a corpore decurrere solebant retineantur vt emorroyde & sanguis menstruus: & vomitus qui statutis horis venire solebat: vel sanguis qui ex naribus fluere consueuit: vel si totius corporis dissolutio fiat: vel ingenii ebetudo: aut in ore sentiatur sapor extraneus: aut ea que non consueuerunt delectationem afferre afferant vel econuerso: aut coeundi desiderium sentiat quis augmentari vel diminui: vel in somno occurrat somnium quod  p.257 non consueuit: vel corporis color conuertatur & mutetur: aut actus preter solitum vel ad vltimum cum alicui non consueta acciderint & augmentari ceperint. Hec omnia egritudinem futuram pronosticabunt. Quamobrem cuius libet predictorum: & causa subtiliter est inuestiganda & ad eius saluationem festinandum. Amplius quia hic loquimur de regimine preseruatiuo addenda sunt aliqua quibus homo potest a multis egritudinibus preseruari: & per consequens in sanitate perseuerare. Sciendum igitur quod comedere similiter pira siue poma & oua colicam generant & ventositates: iliorum ¹⁵⁰ dolores & emorroydas: vinum & lac simul sumpta podagram generant. Caseus & piscis simul sumpta colicam generant passionem: oua frigida sumpta maculas generant & ventositates in quarum remotione stupor accidit: balneari stomacho pleno generat colicam. Coire ante euacuationem vrine generat arenulas. Coire cum duabus mulieribus immediate generat lepram. Vnctio cum oleo violato in introitu balnei preseruat a scabie. In comestione aquam non bibas: nam potus aque relaxationem siue mollificationem causat in stomacho. Tres haustus aque calide in introitu lecti sumpti preseruant a siti. ¹⁵¹ Cum pisces comederis non dormias donec in stomacho sint quasi digesti quoniam torturam faciunt accidere: quod si somnum fugere non  p.258 potes ¹⁵² parum mellis sume vel optimi vini. Si sero comederis: parum comede & mane te inuenies leuem. Vnde si quolibet mane vuas passas comederis proiectis arillis bonum erit. Si etiam semel in septimana mirabolanos grossos cum zuccara alba comederis a colericis sanguineis egritudinibus preseruaberis: & dicunt experimentores quod si vngues in die Iouis prescindantur a fissuris & aliis egritudinibus preseruantur. Si semel in septimana vnum haustum aceti sumpseris a dolore splenis preseruaberis. In calciando primo calcia dextrum pedem & inde calciando sinistrum: quoniam valet contra dolorem splenis & apostemata lateris. Si vis vt dentes non alterentur munda eos cum ligno persici. Ad vitandum surditatem mitte in aures semel in septimana aliquantulum de aceto intinctum in oleo de lilio. Si vis viuere sanus obserua vt cibus tuus sit equalis & non plus recipias vna vice quam alia: & cum appetitu comedere desinas & cum sitieris bibe ad medium satietatis: hoc enim corpus conseruat stomachum confortat: & cibum ad digerendum iuuat: & cum existens in lecto vigilaueris decuba in dextro: & cum dormieris decuba in sinistro: somno vtere duabus partibus noctis: & cum mane surrexeris frica dentes cum ligno aloes & sale nitro & roseis adustis puluerisatis. Hoc enim dentes mundificat & dealbat gingiuas: & a fleumate liberat & fetorem oris remouet.

2. Capitulum secundum: De preseruando a pestilentia

Adhuc in regimine preseruatiuo quod debetur corporibus decidentium restat determinare de regimine corporum preseruandorum ab egritudinibus pestilentialibus nobis contingere potentibus ab aere propter ¹⁵³ naturam. Circa quod breuiter sic procedamus. Nam primo ponemus signa significantia pestilentiam presentem vel futuram. Secundo dicemus aeris rectificationem. Tertio dicemus modum preparandi corpora ne ledantur a pestilentia aeris quantum possible est. Propter primum sciendum est quod quando in estate multe eueniunt pluuie nubes quoque et multitudo pluuiarum die ac nocte permanserint: & meridionales venti perflauerint: vel aer ita quietus fuerit quod non moueatur et cum hoc meridionalis ventus turbidus existat. Hec omnia pronosticant epidimiam futuram in fine estatis. Amplius in nocte quando contingunt aeris apparitiones corruscationibus similes: & aeris color similis est ictericis ¹⁵⁴ venti quoque flauerint post quorum aduentum multa animalia & homines egrotant. Et in nocte videntur in aere radii: & splendor atque egrotantes cito mortem incurrunt: aer etiam difficulter attrahitur: & egrotantium ora fetidum emittunt odorem. Ipsi quoque infirmi multum angustiantur et sitim habent magnam et  p.260 ipsorum infrigidant extremitates vomunt & emittunt humores fetidos & corruptos. Ex his omnibus aeris corruptio vt pestilentia denotatur. Amplius scias quod multitudo muscarum et reptilium ranarum mortalitatem pronosticant: & similiter si vides mures et animalia que habitant sub terra fugere ad superficiem terre et exire manifeste: & videas animalia male nature fugere a nidis suis & dimittere oua. Amplius cum videris aerem alterari vno die multotiens & clarificatur aer die alio et oritur sol clarus: & alio die conturbatur: & oritur in velaminibus nebule que est vt puluis tunc indica quod pestilentia accidet. Amplius quando videris turbiditatem aeris et nebulositatem: & speraueris pluuiam & non pluat tunc scias quod complexio hyemis est corrupta. Pestilentiam autem estiuam malignam significat paucitas pluuie in vere cum frigore: deinde multiplicatur auster & conturbatur aer aliquot diebus & deinde post clarificatur aer ebdomada vna non simpliciter et accidit frigus in nocte: conturbatio et putrefactio et caliditas: tunc tam pestilentia venit & expectatur febris & variole et similia. Hec igitur sunt signa pestilentie vel future vel presentis. Rectificatio aeris duplex est in qualitate & substantia. In qualitate quidem quando aer excedit in caliditate & frigiditate vel humiditate & siccitate. Sed rectificatio ipsius in substantia est quando in aere nos continente  p.261 accidit corruptio vel putrefactio vndecumque hoc contigerit. Si igitur aer in qualitate sit multum distemperatus eligenda sunt loca vmbrosa septentrionalia & alta ventosa: & reprimatur aeris caliditas frigiditate aque & foliis aromaticis frigidis & humidis: & sic suo modo intelligatur si aer sit distemperatus in aliis qualitatibus. Aer autem corruptus in substantia est rectificandus cum aromaticis calidis & frigidis: quod horum magis videtur corporibus expedire suffumigando aerem ex his intentio enim in his suffumigationibus est aeris exsiccatio: & vt aer fiat boni odoris et prohibeatur putredo. Calida autem rectificantia & desiccantia aerem & putrefactioni resistentia ex quibus potest aer suffumigari sunt hec: lignum aloes: thus: mirrha: muscus: costus dulcis: cinamomum: xilobalsamus: storax: terebentina: cypressus: laudanum ¹⁵⁵ : iuniperis: laurus: acorus: asarum: sauina: squinantum: mel: crocus: [supra 8839] & similia. Frigida vero rectificantia sunt hec: sandali: camphora: cortices: granatorum: citonia: ebanus: rosa. Ex his igitur oportet quod multiplicetur suffumigatio: & rectificetur aeris putrefactio. Amplius nullomodo aer sit inclusus non euentatus: nam aeris euentatio & specialiter a plaga septentrionis multum rectificat aerem. Hec igitur breuia sufficiant de aeris rectificatione. Et nos volumus hic apponere suffumigium  p.262 mirabile & expertum ad rectificandum aerem corruptum. Recipe bedegar: sandali: rubei: florum ante. partem semis: xilobalsami: xiloaloes: olibani ante. partem vnam & semis: seminis maiorane: cipri: gariofili: zuccari albi: musti añ. partem semis fudanith vnum terantur & bene dissoluantur in qua storacis ambre añ. pars semis fuerit dissoluta. Si quis autem voluerit corpora a pestillentia preseruare oportet vt extrahantur humiditates superflue: & inclinetur eorum regimen ad subtiliationem et desiccationem ex omni modo & minoratione cibi: sed non exercitio: oportet enim vt non administretur: nec balneum nec etiam tollatur sit is & rectificetur aer: vt diximus & declinet cibus ad acetosa & minoretur ex eo: & sit caro administrata decocta in acetosis. Amplius vtendum est succo limonum & agresta et aceto et iuuat etiam succus granatorum. Amplius cappares conditi cum aceto et similiter oliue valent ad idem. Et similiter zuccarum rosarum: tyriaca: & metridatum valent ad idem cum reliquo regimine. Amplius medicamen factum ex ligno ¹⁵⁶ aloes: croco et mirrha valet multum contra pestillentiam et sumatur in die ex eo circa dragmam vnam. Amplius est sciendum quod quando aer corruptus  p.263 est in substantia: & putrefactus est habitandum est in locis cauernosis subterraneis: et quando in aere est magna caliditas habitandum est in montanis ventosis vento septentrionali. ¹⁵⁷ Amplius sciendum quod bolus armenicus terra sigillata aere pestilentiali prebent magnum iuuamentum. Amplius in aere epydimiali propter corruptionem & putrefactionem aeris: euitandi sunt fructus humidi & olera & pisces & lac & carnes exceptis carnibus volucrum in montanis degentium et vituli et hedi: et similiter perdicum: et vniuersaliter res ventrem lenificantes hoc tempore competunt: quemadmodum sunt tamarindi: pruna: cassia fistula: manna et viola: quando estas fuerit disposita sicut superius dictum est in principio huius capituli. Infantes et iuuenes & corpora habentes grossa: et colorem rubeum maxime sunt custodiendi ab aeris pestilentia. Et quando estas totaliter consimiliter disposita fuerit tunc abstinendum erit a carne & vino & a confectionibus de melle factis: et fructibus specialiter recentibus et dulcibus a balneo & lauacro aque calide abstinendum erit omnino: et aceto vtendum in omni commestione et agresta et succo fructuum acetosorum: et si necessitas cogat comedere carnes superius nominatas comedantur cum aceto et succo vne acerbe: et similibus superius in hoc capitulo nominatis: et  p.264 si in corpore sit sanguinis repletio festinemus inanitionem si etas: complexio: consuetudo et reliqua particularia concurrant. Mansiones quoque frigide eligende sunt in quibus est morandum et foramina a parte septentrionis sint aperta. Est enim possible vt hoc regimine vtentes Deo auxiliante aeris pestiferi dispositionem euadant. Quando autem in fine estatis multus fuerit calor: et autumnus valde siccus et puluerulentus et frigus et pluuie venire tardauerint: tunc eligende sunt frigide mansiones: et rectificandus est aer cum infrigiditantibus et humectantibus: puta cum pannis canabinis aqua asperis et appensis. Amplius pauimentum mansionis aqua frigida irrorabitur sepe et a labore et coitu et sollicitudine abstinendum est. Amplius hoc tempore aqua calida quis lauandus erit et aqua infrigidata in potu sumenda: et a nutrientibus calidis et vino abstinendum erit nisi vinum sit lymphatum cum multa aqua. De cucumeribus autem & cytrullis et his similibus multum erit vtendum: summopere cauendum erit ne in sole sedeatur & nullomodo ieiunetur nec comestio post famen tardetur et nullomodo toleranda est sitis: in dormitione specialiter meridiana eligat loca frigida: pisces quoque si comede voluerit super carbones assatos comedat: vuas quoque in quibus est acetositas sumat in talibus temporibus: singulis diebus bibere aquam ordei confert multum et specialiter habentibus  p.265 corpora multum calida et sicca: hoc enim regimine vtentes febres acutas calidas & pessimas egritudines hoc tempore contingere potentes euadent. Quando autem in aere apparitiones coruscationibus similes que in capitulo isto dicta sunt apparuerint fructus & olera que in tali tempore nascuntur sunt euitanda: et aqua que in superficie terre est: non est bibenda: aer quoque calidus est fugiendus: et domus qualibet die aceto et aqua mixtis est irroranda: et si in aere sint odores fetidi rectificetur aer cum his que sunt boni odoris vt superius dictum est: et fumigetur homo cum sandalo et camphora. Nutrientia: sint lentes: acetum & sumac et succus vue acerbe et similia: acetum cum aqua temperatum bibendum et vinum dimittendum. Amplius in hac dispositione multum est sollicitandum in rectificatione aeris modo que superius dictum est. Accidit quoque in multis annis vt squinantia in vere multos inuadat que mala et periculosa existit. Oportet igitur preuenire cum minutione et ventosis in cruribus positis et ventris solutione et gargarismis que singulis diebus et noctibus fieri debent cum aqua rosarum in que sumac madefactum fuerit & cum rob mororum et nucum: et cum his homo preseruabitur a squinantia si Deus voluerit et contingit etiam quod aliqua hyeme appoplexia & paralysis et egritudines & his similes eueniant. Est igitur necesse cum talis  p.266 fuerit annus frequenter purgare corpus cum pillulis ad hoc appropriatis quas inuenies in libris particularibus & gargarismis et sternutationibus inunctionibus totius corporis que omnia inueniuntur in librorum locis particularibus. Amplius eorum nutrimentum est minuendum et subtiliandum. Hec breuiter sufficiant de preseruatione a pestilentia.

3. Capitulum tertium: De preseruando a veneno

Quoniam autem sani homines ex vencni assumptione magnum possunt incurrere nocumentum: bonum est in hoc cautelam et studium adhibere sic quod homines ab assumptione talium venenorum valent melius preseruari. Sciendum igitur quod non est simile de coloribus inuentis in mixtis ex quattuor elementis et eorundem saporibus et odoribus. [supra 9029] Nam colores mixtorum eandem habent operationem respectu animalium et respectu hominis: sicut albedo cigni disgregat visum hominis & nigredo ¹⁵⁸ congregat visum eiusdem: sic etiam et has easdem operationes habent isti colores respectu cuiuslibet animalis viuentis ;  p.267 sed non est sic de sapore & odore. Vnde sapor qui est delectabilis & amicabilis alicui speciei animalium non est amicabilis homini : vt sapor ellebori et coloquintide non est amicabilis homini: est tamen sapor coloquintide porco delectabilis. Et sapor ellebori est amicabilis turdo. Volens igitur euitare speciem comestorum venenosam non comedat rem in qua participatur sapor horribilis nec odor: & specialiter si non sit cibus per experimentum notus. [supra 9045] Dubitantes igitur de veneno permixto cum cibo ante omnia lauent peroptime os suum cum aqua frigida limpidissima & purissima: & tunc illo facto masticetur cibus diu: & teneatur in ore & sapor eius notetur & similiter odor. Nam proculdubio si in cibo sit virtus veneni sufficiens ad corpus perimendum percipietur sapor in ore malus et horribilis. Amplius scias quod talis deceptio magis latet in cibis vehementis dulcedinis vel acetositatis: & vniuersaliter participantibus saporem excellentem. Dubitantes igitur de veneno debent euitare cibaria: & similiter fercula ex diuersis composita & diuersorum colorum: & salsas ¹⁵⁹ habentes compositionem diuersorum & saporem excellentem valde. In brodio autem carnium simplici et in carnibus simplicibus & in pane simplici: tales deceptiones  p.268 de facili fieri non possunt. Dubitantes igitur sint contenti cibis simplicibus & potu aque pure in aqua hec deceptio minime fieri possit. In vino autem hec deceptio fieri potest de leui. Vnde multum considerare debet sapor vini & color & odor & debet in vase vitreo esse vinum vt ipsius color & substantia percipi possent: & bibant ¹⁶⁰ vinum album | clarum debile: nam ¹⁶¹ in tali vino [supra 9075] dolus faciliter percipitur. ¹⁶² Amplius sciendum quod quedam sunt que venenum presens non sustinent quin statim mutentur in colore: sicut dicitur communiter de cornu serpentino ¹⁶³ vel lingua serpentina que in presentia veneni humefit specia liter si sal supponatur eidem: & sal etiam lingue serpentine suppositum humefit in presentia veneni: & lapis smaragdus colorem mutat in presentia veneni. Et similiter dicitur de corallo: dubitantes igitur de veneno talibus debent premuniri. Amplius tyriaca sumpta ante cibum & post valet ad idem et similiter metridatum. Multa enim sunt simplicia ad idem valentia: puta | ruta | nuces | auellane | ficus | saluia | tormentilla | bacce | lauri | & herba tunici ¹⁶⁴ que apud Dyscoridem appellatur polomenon bonum est igitur ¹⁶⁵ dubitantes de veneno hiis omnibus vel quibusdam premuniri. Et ex hiis aliquid sumere ante cibum & post. Dicunt quidam  p.269 quod sanguis leporinus potatus ante venenum expellit ipsum. Amplius puluis testiculorum ursi exsiccatorum valet contra venenum et expellit ipsum: si sumatur ante cibum omnem & etiam si sumatur post. Amplius qui dubitat de veneno euitare debet ciborum speciem in qua reperiuntur indiuidua habentia venenum & huiusmodi sunt species fungorum | & trufflarum | & lampredarum. Amplius necessarium est cauanti vt non sit omnis eius cautela in cibo dato ab alio aut potu. Forte enim accidit ei vnde non estimabit: quandoque contingit res cadere malignas ¹⁶⁶ sicut lacertas vel scorpiones in eo quod decoquitur: & in vasis in quibus est vinum. Nam plurima venenosorum diligunt odorem vini & currunt ad ipsum et quandoque moriuntur ¹⁶⁷ in cacabis: & quandoque bibunt ex eo & vomunt in eo: & propter hoc oportet vt caueantur detecta: et quod est sub [supra 9119] arboribus magnis & herbosa loca. Amplius considerandum est quod aqua qua vtimur non sit aqua stans in qua ¹⁶⁸ inueniantur venenosorum species et similiter intelligatur de herbis quibus homines vtuntur: interdum enim in talibus locis conuersantur animalia venenosa. Interdum etiam ligna quibus utimur sapiunt naturam venenosorum in eis conuersantium ex quibus hominibus poterit inopinate ¹⁶⁹ lesio contingere. Quando igitur  p.270 aliquis in stomacho suo perceperit nocumenta: puta incensionem | mordicationem | & inflammationem | angustiam | et sitim | et sudoris exuberantiam | aut somni profunditatem | et stuporem | et frigus | aut casum virtutis cum sudore et sincopi. His enim apparentibus vel quibusdam horum et subito sine alia manifesta causa statim est succurendum cum vomitu prouocato cum oleo sisamino ¹⁷⁰ vel amigdalarum dulcium: vel accipiendum est butyrum & lac: & cibum multum & vomendum: & dato quod non sequatur vomitus adhuc bonum est vt virtus veneni ex hoc destruatur vel minuatur: & si forsan venenum iam assumptum de fato descenderit fiant clysteria. [supra 9153] Amplius sumatur bolus armenicus cum vino & fricetur totum corpus: & tunc inhibeatur somnus: & vt sit ad vnum dicere fiant omnia que possunt diuertere venenum ne moueatur ad cor. Vnde salua meliori sententia: puto ¹⁷¹ quod transacta secunda vel tertia die non est malum: sed bonum et vtile fieri fleubothomiam. Et si perceperimus venenum esse frigidum quod scitur ex somni profunditate & stupore ¹⁷² & frigore bonum est quod exhibeantur calida valentia contra venenum puta allium vel ruta: vel diptanum ¹⁷³ & similia calida superius enumerata & scripta in aureolis simplicium contra venena frigida: & si venenum  p.271 sit calidum sumatur coriandrum & camphora & similia. Et si fuerit de hiis que interficiunt a tota specie: sicut napellus sumatur metridatum: tyriaca: semen vrtice: agaricus: & coloquintida & semen iuniperi: & serapinum: & castoreum sunt medicine bone contra venenum: quia faciunt euomere & ducunt per secessum: & valent a virtute specifica. Sed quia cura venenorum & venenatorum in speciali: magis pertinet ad regimen conseruatiuum: differam hoc tractare quousque componam librum memoriale de cura egritudinum in quo laborare propono auxiliante Deo & vita comite post huius operis complementum.

4. Capitulum quartum: De conualescentibus

[supra 9174] Quoniam conualescentes ab egritudinibus continentur in latitudine sanitatis determinandum est hic de ipsorum regimine in generali. Sciendum igitur quod quidam sunt perfecte conualescentes quia sunt perfecte mundificati: & alii sunt non perfecte conualescentes: quia non sunt perfecte mundificati. Signa autem illorum que non sunt perfecte conualescentes nec perfecte mundificati sunt hec | appetitus defectus | sitis inordinata | dolor capitis | grauedo totius corporis | & quod  p.272 eorum corpora non redeunt ad eorum virtutem: & confortationem et insomneitas et labor in somno et egestio colerica: & similiter intelligatur de vrina. Hec inquam et similia sunt signa imperfecte conualescentie: & in talibus dubitamus de recidiua: nam que relinquuntur in morbis subuersionem ¹⁷⁴ facere consueuerunt: talium autem regimen multum appropinquat regimini egrorum: indigent enim mundificantibus et alterantibus residuum materie. [supra 9200] Vere autem conualescentes in quibus nichil remansit de materia morbi ¹⁷⁵ quod scitur ¹⁷⁶ ex bonitate appetitiue et ex eo quod corpus redit ad virtutem et ad carnes ¹⁷⁷: et quod egestiones non sunt humorales & nichil ex priori morbo relictum apparet nisi solum membrorum debilitas: tales inquam conualescentes non indigent aliqua specie euacuationis: sed solum virtutem confortantibus et facientibus corpus redire ad virtutem et solitas operationes. Commune est autem omnibus conualescentibus tarn mundificatis ¹⁷⁸ quod post crisim immediate eorum regimen decet ¹⁷⁹ esse secundum quod fuit in egritudine duobus diebus continue et parum valde debet appropinquare ad regimen sanorum: et quanto plus quis distabit a die critica ¹⁸⁰: tanto plus debet appropinquare regimini sanorum. Conualescentes enim  p.273 subito permutare ad sanorum regimen esset periculosum: et quia vt dictum est virtutes conualescentium ¹⁸¹ sunt debiles nichil graue est eisdem administrandum nec ex cibis nec ex potibus: nec ex ponderibus nec ex motibus: & similiter intelligatur de aliis. Debent ¹⁸² enim conualescentes gradatim perduci ad exercitium facile et equale ¹⁸³: et quantum percipimus eorum membra sustinere posse sine lesione & fatigatione: tale enim exercitium est conualescentibus conueniens. ¹⁸⁴ Et quia conualescentibus vt plurimum est paucus sanguis: administranda sunt que augmentum faciunt in sanguine. [supra 9230] Conualescentium igitur cibi debent esse boni chimi & facilis digestionis: & debent esse cibi fluidi et potabiles: tales enim cibi facilius et citius digeruntur: et debent eorum cibi declinare ad caliditatem subtilem cum humiditate: et sint tante quantitatis quante conuenientius digeri possunt: et quod non causent grauitatem nec rugitum nec inflationem: nec debent conualescentes tolerare sitim nec famem et sepe debent comedere & parum vna vice: & si forsan hec participantur post cibum assumptum minuatur de quantitate cibi. Hora autem cibandi conualescentes est hora diei magis temperata: nec debent conualescentes comedere ad satietatem: nec debent tolerare sitim. Potus  p.274 eorum sit vinum subtile clarum: boni odoris non fumosum: & saporis delectabilis & trahentis ad dulcedinem et non debet esse vinum eorum forte: et nullomodo bibant aquam frigidam multam nec balneantur in ea: hec enim posset esse causa mortis ipsorum repentine. Amplius oportet quod conualescentes quiescant et letentur et gaudeant: et ab euacuationibus abstineant & proprie a coitu. Coitus est enim maxime eis nociuus: vinum cum temperamento est eis conueniens & maxime subtile tenue vt dictum est. Si conualescentium crisis fuit occulta: suspiciendum est de recidiua: ideo interdicenda est eis satietas comestionis omnino et plusquam aliis conualescentibus: & si videris ipsos indigere euacuatione quod fieri potest per signa superius enumerata in hoc capitulo. Primo confortanda est virtus cum bono cibo per aliquos dies: et deinde euacuandum cum medicina appropriata vel cum fleubothomia quod horum videas expedire. Fleubothomia tamen est euitanda conualescentibus quanto plus possumus: quia communiter est paucus sanguis: interdum tamen est necessarium ipsam fieri propter aliquas causas speciales scilicet propter maliciam sanguinis: & propter illud quod remansit in eo de cineritate ¹⁸⁵ malorum humorum quare ¹⁸⁶ necessarium est vt extrahatur sanguis malus paulatim et augeatur bonus. Somnus diurnus non multum competit  p.275 conualescentibus quia mollificat eos: & si competit: hoc est quia eos quiescere facit: et de regimine conualescentium est quod permuteretur ad aerem contrarium aeri in quo erant infirmi. Amplius scias quod conualescens vti debet his que securitatem faciunt a reliquiis egritudinis que precessit. Verbigratia conualescens a pleuresi lenientibus pectus debet vti ex quibus securatur a pleuresi et reliquiis eius: timetur enim in conualescente a pleuresi asperitas pectoris. Amplius non est bonum quod conualescens sudat in balneo propter ¹⁸⁷ raritatem carnis sue debilis. Et si in conualescente multiplicetur sudor signum est superfluitatis. [supra 9292] Interdum contingit quod conualescentes auidi sint in cibo suscipiendo: et tamen corpus non redit ad virtutem et venter solutus est: et in hoc casu diminuendus est cibus & aque potus: & confortandus est stomachus cum miua citoniorum aromatizata vel non aromatizata: cuius miue descriptionem inuenies in libris particularibus de medicinis compositis: & similiter confortandus est stomachus cum cerotis emplastris seu ungentis stomacho appropriatis calidis vel frigidis stipticis quod magis videbitur expedire. Et quia raro sunt diuturni morbi non inferentes passionem alicui membro principali: multum considerandum in conualescentibus si aliquod membrorum principalium incurrat lesionem: &  p.276 eidem lesioni pro viribus resistendum secundum quod videri possit in libris egritudinum particularibus: & sicut dictum est de membris principalibus ita intelligatur de virtutibus naturalibus et aliis virtutibus. Nam ad illius virtutis confortationem magis est intendendum quam magis viderimus debilitatem: quod quomodo cognoscatur et fieri poterit: ex libris scitur particularibus. Nolumus enim omnia conculeare. ¹⁸⁸ Et hec de regimine sufficiant conualescentium.

5. Capitulum quintum: De consuetudine

[supra 9315] Consuetudo est fortis res valde: & transgressio a consuetudine nocet nocumento magno: consuetudo enim obtinet vim nature: sicut igitur naturam custodire oportet sic et consuetudinem: & specialiter si consuetudo sit laudabilis indifferens ¹⁸⁹ in bonitate & malicia respectu eius ad quod debet fieri permutatio: vnde si aliquis fuerit consuetus multum laborare: et velit hanc consuetudinem dimittere & in ocio viuere vel minus laborare vel aliam speciem assumere laboris: & aliud tempus vel alium modum proculdubio multum grauabitur ex hoc & similiter intelligatur in cibis & in potibus & somno & vigiliis: & in euacuationibus & anime  p.277 accidentibus. In omnibus multum obseruanda est consuetudo si sit laudabilis vel parum laudabilis: vel indifferens respectu huius ad quod fieri debet permutatio. Si autem consuetudo sit illaudabilis ex qua debeatur peruenire ad pessimas egritudines: sicut consuetudo comedendi malos cibos & siluestres qui in fine perducant ex necessitate ad pessimas egritudines. Et similiter coitus immoderatus & similes consuetudines. [supra 9353] Taliter ¹⁹⁰ inquam consuetudines corrigere oportet et permutare vel totaliter vel saltem infra terminos latitudinis earum: sed hoc debet fieri paulatim et secundum ordinem quendam: nam omnis subita mutatio nocet & specialiter a consueta ad inconsuetam. Amplius debet sibi quis cauere ne vnius rei quantumcumque sit bona consuetudinem faciat quam ipsum obseruare sit necessarium ex cuius obseruatione constrictionem vel attritionem patiatur: verbigratia si quis vno cibo consueto semper vtatur: vel aliquo potu vel totaliter ab eis abstineat vel dormire vel moueri vel coire assuescat: et ad hoc grauiter astringatur maximum incurret nocumentum si interdum ab eisdem oporteat abstinere. Sic ¹⁹¹ igitur quodlibet corpus se disponere debet vt calorem & frigus patiens esse possit et ad motiones et ad nutrientia sibi necessaria aptum reddatur: et vt somni et vigiliarum horas mansiones & domos lectos et  p.278 indumenta sine ¹⁹² lesione permutare possit: quod quidem poterit fieri si consuetudo non obseruetur ad vnguem: sed interdum ad inconsueta transimus: oportet enim ad inconsueta permutare.

1. Capitulum primum: De fleubothomia

Quoniam fleubothomia et farmacia | ventosa | sanguisuge | cauterium | vel sectiones interdum sunt intrantes in sanitatis regimine | & vt ad hoc opus nichil contineat diminutum determinandum est de his quantum spectat ad propositum: non enim operis presentis determinare de his prout faciunt ad curam egritudinis. [supra 9390] Primo igitur determinabimus de fleubothomia et de considerationibus circa ipsam in sanitatis regimine. Prima igitur consideratio est quod corpus simpliciter sanum seu eucracia ¹⁹³ nullomodo indiget fleubothomia: vnde in corporibus sic eucratis natura non facit aliquam euacuationem sanguinis: et hoc est signum quod tali corpori sanguinis euacuatio non est necessaria sed corporibus quibusdam lapsis vel  p.279 a generatione vel a tempore vel ab vtroque modo fleubothomia est vtilis quamplurimum (et notanter dico quibusdam: sunt enim quidam ¹⁹⁴ quibus fleubothomia non solum non competit immo etiam valde nocet) quapropter videmus quod in quibusdam corporibus lapsis natura sine artis adiutorio facit sanguinis euacuationem vel per nares vel per emorroydas vel per os vel per secessum vel per vrinam remanentibus eisdem sub latitudine sanitatis: et quia imitatur ars naturam inquantum potest: nichil mirum si adinuenerit ars modum euacuandi sanguinem in adiutorium nature. Modus autem ad hoc conuenientior est per fleubothomiam [supra 9413] vel per ventosas vel sanguisugas. Non enim est medicina laxativa que sanguinem euacuaret: vel si est non est in vsu nec esse debet: quoniam est venenosa & corporis peremptiua: est enim omnino inartificiale sanguinem euacuare cum farmacia. Vnde adiudicatus fuit morti qui talem medicinam per experientiam adinuenit: quia vtebatur ea ad malum et multos perimebat cum ea. Modus autem euacuandi per fleubothomiam est multum rationabilis: nam per eam euacuatur sanguis a toto corpore: & similiter omnes humores & specialiter a partibus interioribus & sistere possumus cum volumus. Vnde in fleubothomia non est tantum periculum sicut in medicina laxatiua: sic igitur patet quod corpora lapsa a  p.280 generatione vel a tempore aut vtroque modo indigent ea. ¹⁹⁵ Secunda consideratio est ad sciendum que sunt illa corpora lapsa ¹⁹⁶ que maxime indigent fieubothomia ex parte lapsus naturalis & ex parte lapsus accidentalis: dicam igitur quod corpora complexionis sanguinee magis indigent fieubothomia quantum ex parte: complexionis: & melancolica ¹⁹⁷ minime: sed fleumatica & colerica mediocriter: sed colerica plus quam fleumatica. Et ex parte compositionis ceteris paribus ¹⁹⁸ habentes venas latas & habitudinem carnosam & colorem inter rubeum & nigrum pilos multos & musculos bonos & fortes plus aliis indigent fieubothomia. Non igitur solum consideranda est complexio sed [supra 9442] compositio. Amplius consideranda sunt virtus et etas & consuetudo obtinet ¹⁹⁹ vim nature. Nam ceteris paribus corpora lapsa in naturali complexione que sunt fortioris virtutis et perfectioris etatis et magis consueuerunt magis debent fleubothomari. Virtus enim debilis non sustinet fleubothomiam: nec etas infantalis nec senilis. Consuetudo etiam multum est obseruanda: non solum in hoc: sed etiam in aliis: & sicut dictum est de lapsibus naturalibus sic suo modo dicendum est de aecidentalibus. Vnde sanguineus per accidens est maxime fleubothomandus melancolicus  p.281 autem minime. Colericus & fleumaticus minime. Similiter carnosus et ²⁰⁰ musculosus accidentaliter maxime et extenuatus minime. Et similiter vtentes regimine multiplicante sanguinem sicut viuentes in ocio & gaudio: & comedentes multas carnes & assaturas: & dulcia & bibentes bona vina: & non vtentes balneis nec coitu nec multum exercitantes: tales inquam plus aliis fleubothomandi sunt. Et per oppositum ieiunantes & comedentes cibaria melancolica & multum balneantes | & coeuntes & exercitantes & habitantes regiones calidas in quibus plurima fit resolutio a corporibus: [supra 9463] minime indigent fleubothomia. Et ex hoc concluditur quod in partibus Francie homines plus debent fleubothomari quam in partibus Ytalie quia minor multo fit a corporibus resolutio in partibus Gallicanis quia regio est magis frigida. Et similiter in aliis intelligitur regionibus frigidis respectu calidarum viuunt etiam magis delitiose & inordinate que sunt cause necessitatis fleubothomie. Vnde ceteris paribus viuentes magis delitiose & inordinate indigent plus et sepe fleubothomia. Amplius multum considerandum est vt qui debet fleubothomari non sit ebrius nec crapulatus seu nauseatiue satiatus: nec in stomacho plenus cibo: & quod in eius stomacho non sit colera. Vnde si quis habeat stomachum multum infectum colera ante fleubothomiam vomat  p.282 coleram: & deinde comedat aliquid acetosum stipticum stomachi confortantium & post fleubothometur. Amplius habens humores crudos & viscosos et indigestos cum sanguine mixtos non debent fleubothomari antequam sanguis subtilietur sicut prius dixi. Amplius post balneum vel coitum vel forte exercitium nullomodo est fleubothomandum. Amplius post longam egritudinem cauendum est a fleubothomia antequam corpus fuerit fortificatum nisi specialis necessitas ad hoc cogat: et de hoc superius dictum est in regimine conualescentium. [supra 9488] Amplius homines qui conuersantur in artibus multum laboriosis et corporum resolutiuis minus aliis fleubothomari debent ceteris paribus. Vnde seruientes in balneis et stuphis minus sunt fleubothomandi quam scriptores et pannorum scissores. Amplius multum vigilantes ceteris paribus minus sunt fleubothomandi. Amplius habentes stomachum cor et epar debilia quibus egritudines frigide accidere solent non sunt fleubothomandi nisi necessitas vrgeat valde magna. Amplius in tempore calidissimo vel frigidissimo nullomodo est fienda fleubothomia nisi vrgente magna necessitate. Ver autem est tempus valde aptum ad fleubothomiam propter eius temperiem: et quia assimilatur morbo de replexione : nam tales infirmitates hoc tempore maxime accidere solent: & nichil est quod adeo tuetur a talibus  p.283 egritudinibus sicut fleubothomia: fiat autem in principio veris cum dubitamus de egritudinibus contingentibus ex sanguinis putrefactione. Sed in fine veris quando non est tanta sanguinis multitudo: sed dubitamus de humorum acuitate vel calefactione & ebulitione ratione caliditatis. Autumnus autem ratione sui temperamenti est tempus aptum ad fleubothomiam ²⁰¹: & precipue quando dubitamus de sanguinis incineratione. Amplius multum consideranda est aeris dispositio in fleubothomia: vnde aere existente pestilentiali vel nebuloso vel turbido: & flante vento australi: vel quacunque mala qualitate infecto non est aperienda vena ²⁰² ne aer infectus subintrans venam sanguinem reddat pestilentialem et infectum & sit error peior priore. [supra 9515] Eligatur aer purus & dies clara & luminosa: & ventus magis depurans ²⁰³ aerem cuiusmodi est boreas & non sit ventus fortis. In hyeme tamen est australis ventus eligendus ad aeris temperiem. Amplius eligatur hora diei magis temperata. In temporibus igitur calidis fleubothomia fienda est ante horam tertiam: & in frigidis circa meridiem. Amplius dicunt quidam quod si sanguis sit colericus fleubothomia fienda est in hora motus colere: puta a tertia hora diei vsque ad nonam. Et si sanguis sit purus debet fieri fleubothomia a quarta noctis  p.284 vsque ad tertiam diei. Et si sanguis sit fleumaticus debet fleubothomia fieri a nona hora diei vsque ad tertiam noctis. Et si melancolicus ²⁰⁴ a tertia noctis vsque ad nonam noctis hoc tamen non approbo: quia fleubothomia semper fienda est in lumine diei nisi in casu magne necessitatis. Amplius in fleubothomia consideranda est etas lune et locus eius: similiter autem et coniunctio & aspectus. Nam in prima quadra lune fleubothomandi sunt iuuenculi et iuuencule. In qua etiam etate lune videmus puellas maxime pati fluxum menstruorum: sed in vltima quadra sunt fleubothomandi seniores & in temporibus mediis mediocres: iuxta illud. Luna vetus veteres: iuuenes noua luna requirit.[supra 9537] Amplius dicunt quidam quod in prima quadra lune fleubothomandi sunt calide & humide complexionis: puta sanguinei. In secunda colerici: in tertia fleumatici: & in quarta melancolici. Nam prima quadra est calida et humida: secunda calida et sicca: tertia frigida et humida: et quarta frigida & sicca: & similiter possemus dicere quod si vellemus euacuare sanguinem purum fiat in prima quadra. Si colericum in secunda: si fleumaticum in tertia: si melancolicum in quarta. Amplius considerandus est locus lune. Nam si luna sit in signo aspectum habente ad aliquod membrum non fiet fleubothomia de illo membro. Verbigratia luna existente in signo  p.285 Geminorum non fiet fleubothomia de brachiis: quia hoc signum habet aspectum ad brachia. Et similiter existente in Thauro non fiet fleubothomia de vena colli: nec existente in piscibus fiet fleubothomia de venis pedum: & existente in ariete non fiet de venis capitis. Et luna existente in aquario non fiet fleubothomia de venis que sunt in tibiis. Amplius luna existente in signo fixo non est fienda fleubothomia nisi necessitas immineat: puta luna existente in Tauro | Leone | Scorpione | et Aquario. Eligantur ergo signa mediocria | & mobilia | et si sint signa calida & humida melius valent. Vnde omnibus consideratis | luna existente in prima facie Libre debet esse bona fleubothomia ceteris paribus: tum quia est signum mobile: tum quia est signum calidum et humidum. Et notanter dico in prima facie Libre: quia transacta prima facie Libre ingreditur viam combustam: que durat vsque ad finem secunde faciei Scorpionis vel circa. Aries etiam est signum conueniens ad fleubothiam de brachiis quia signum mobile et calidum. Gemini est signum conueniens ad fleubothomiam de brachiis [supra 9572] quia signum calidum et humidum: mediocre. Sagittarius etiam est conueniens est signum ad fleubothomiam quia est calidum et mediocre. Amplius luna existente retrograda non debet fieri fleubothomia. Similiter luna existente coniuncta signo malignoso et infortuito puta Saturno  p.286 vel Marti non est fienda fleubothomia siue sit coniunctio corporalis siue per aspectum. Dicunt quidem quod luna existente vsque ad secundam vel tertiam diem: non est fienda fleubothomia nec in .XVII. die: nec in .XX. quod dictum non teneo quia eius non videbo rationem. De diebus autem Egiptiis in antiquo kalendario lune scriptis breuiter me expedio: & dico quod non est causa naturalis quare fuerint maledicti: sed supernaturalis: nec fuerunt maledicti apud omnes gentes sed apud illos de regno Pharonis. Et si forsitan tempore illo fuisset aliqua mala constellatio: tamen per temporis processum iam fuit ista constellatio mutata: vnde non est aliqua ratio quare tales dies sunt obseruandi ymo puto quod est peccatum in moribus: in lege: & in natura. Sed quia opinio vulgi est ad ²⁰⁵ hoc fiendum in honorem dei : et etiam homines fleubothomari contra eorum opinionem posset eos ledere & medicis infamiam ponere stante tali vulgi opinione ego obseruo in vulgo nisi magna necessitas immineat: sed in me & meis nullatenus obseruaui: [supra 9580] nec obseruabo. Amplius cadit consideratio circa iuuamenta quamplurima in sanitate conseruanda  p.287 & in egritudine curanda. Ex negligentia quidem ipsius cum ipsa quis indiguerit accident apostemata intus & extra magna et parua: & scabies: serpigo: sinochus: paralisis: variole: morbilli: & sputum sanguinis: & pestillentia: & mors subita: & squinancia et lepra: & vniuersaliter ex negligentia fleubothomie omnes egritudines sanguinee vel de sanguinis corruptione vel de ipsius multitudine vel incensione contingere possunt. In corporibus ergo paratis ad tales egritudines non negligatur fleubothomia. Fleubothomie autem sunt plura nocumenta quando fit indebite. Ex frequenti enim minutione accidit malignitas opilationis ydropisis & festinatio senectutis: & destructio appetitus: stomachi cordis & eptatis debilitas: tremorque & paralisis: demumque apoplexia: & postremo omnium virtutum naturalium & animalium debilitas & imbecilitas per fleubothomie frequentiam: in quibus & quando & quotiens non oportet solet sepius euenire. [supra 9603] Amplius circa fleubothomiam: & propter quas causas generaliter fiat fleubothomia: sciendum quod fleubothomia fit quinque de causis in generali. Nam fit ad euacuandum humorum omnium vel sanguinis multitudinem. Interdum fit ad minuendum partem humorum vt natura potentior fit super residuum. Interdum etiam fit ad infrigidandum. Interdum fit ad attrahendum sanguinem ad aliquem locum. Et interdum fit  p.288 ad diuertendum sanguinem ab aliquo loco. Dico ergo primo quod fleubothomia fit ad euacuandum omnium humorum multitudinem vel solius sanguinis: & propter hoc dicitur a sapientibus quod est euacuatio vniuersalis euacuans humorum multitudinem: quando igitur nobis apparuerint signa repletionis venarum magnarum quam impossible est laxatiuo purgari fiat tunc magna fleubothomia: si reliqua particularia concurrant superius nominata: & fiat fleubothomia de venis magnis respicientibus totum corpus: vel respicientibus partes corporis in quibus ²⁰⁶ magis signa repletionis apparent: & ad hanc intentionem fit fleubothomia in paratis cadere in synocham vel synochum: vel in similes egritudines repletionis: & quamvis in omni fleubothomia fiat euacuatio tamen hec euacuatio maxime dicitur ad euacuandum: quia in hoc casu maior fit euacuatio et de maioribus venis: & quasi intenditur totius superfluitatis materie eradicatio. [supra 9633] Amplius fit fleubothomia interdum ad minuendum partem humoris peccantis vt natura sit potentior in digerendo residuum & sic ista intentione potest fieri fleubothomia propter dominium sanguinis colerici vel fleumatici aut melancolici: & talis fleubothomia debet esse multo minor. Et debet  p.289 esse ex venis habentibus aspectum ad partem in qua nobis constiterit ²⁰⁷ magis esse talem repletionem. De his autem venis & earum aspectibus adhuc dicetur. Amplius interdum fit fleubothomia ad infrigidandum & euentandum & debet esse fleubothomia parua: & isto modo fleubothomia potest fieri non existente peccato quantitatis sed solum qualitatis. [supra 9622] Amplius fit interdum fleubothomia vt attrahatur sanguis ad aliquem locum (vt verbigratia) fit fleubothomia de sophenis pedum vt attrahatur sanguis ad matricem. Amplius aliquando fit fleubothomia ad diuertendum (verbigratia) esto quod aliquis patiatur fluxum sanguinis narium: vel sputum sanguinis fleubothomia fit de venis inferioribus: puta de sophenis et basilica seu sciatica ad hoc vt sanguis diuertatur ad contraria. Et circa hoc diligentur est notandum quod quanto locus a quo fit fleubothomia fuerit longinquior et directior loco a quo fit diuersio: tanto est diuersio perfectior et artificialior. Vnde in patientibus fluxum sanguinis narium perfectior est diuersio per fleubothomiam sophenarum vel sciatice quam per aliquam aliam venam superiorem: tamen bonum est et artificiale quod hec diuersio incipiat a superioribus venis & finaliter terminetur per inferiores venas. Amplius circa fleubothomiam considerande sunt vene que in nostro corpore fleubothomari consueuerunt.

Nolo autem in hoc opere facere mentionem de omnibus his que possunt in nostro corpore fleubothomari. Sed de communioribus & de his de quibus fleubothomando seu fleubothomari faciendo sepius assueui. Sciendum igitur quod venarum harum quedam sunt particulares et alie vniuersales & communes: dicuntur autem communes & vniuersales eo quod euacuant a toto corpore: & a locis principalibus totius corporis immediatius et a venis maioribus & per oppositum vene dicuntur particulares que immediate euacuant a venis minoribus et non aspiciunt membra principalia immediate. Nec euacuant sic a toto corpore cum fleubothomantur sicut maiores. [supra 9688] Vene autem communiores & vniuersaliores sunt tres vene que reperiuntur in curuatura brachii quarum venarum superior vocatur cephalica: id est vena capitis: alia inferior basilica: id est epatis vena in brachio dextro vel splenis vena in sinistro: tertia est vena mediana que reperitur in medio predictarum & ideo mediana vocatur: & aliter dicitur vena cordis & aliter vena communis. Iste tres vene sunt aliis communiores: tum quia grossiores & maiores: tum quia membris principalibus interioribus propinquiores directiores: tum quia cum venis totius magis colligate et manifestius apparent: & ideo cum fit fleubothomia propter euacuationem a toto corpore rationabile est quod fiat ab altera istarum venarum: verum tamen  p.291 est quod cephalica magis aspicit superiores partes. Et basilica et mediana medias partes: mediana indifferenter partes superiores & inferiores aspicit. Est enim composita ex cephalica & basilica & quelibet illarum venarum habet ramos qui fleubothomari possunt in defectu illarum venarum scilicet quando non apparent. Item coitus inordinatus & vehemens maxime est cauendus propter fetum debite producendum ne semen peruersum recipiatur in matrice vt non generet fleubothomiam. Vnde regula est generalis in fleubothomia obseruanda quod ceteris paribus vena grossior & apparentior est fleubothomanda. [supra 9715] Et est circa illas venas notandum quod in fleubothomia cephalice minus imminet periculum: nam sub ea non est neruus nec arteria notabilis ex quorum tactu per fleubothomiam possit periculum imminere: sed sub basilica est arteria magna de cuius apertura dubitandum est: et huius vene apertura non debet esse profunda: et sub vena cordis est neruus de cuius punctura etiam multum est dubitandum cum fleubothomatur: quia nerui punctura nata est inducere spasmum. Et quanto hee vene: puta cordis et epatis sunt minores & profundiores tanto maius est periculum. Iste autem tres vene & earum rami reperiuntur in brachio dextro & in brachio sinistro: & interdum sunt aperiende in parte dextra et aliquando in  p.292 sinistra. Et circa hoc cadunt considerationes plurime. Prima igitur consideratio est quod in tempore frigidiore scilicet in hyeme vel iuxta debet fieri fleubothomia de parte sinistra et tempore opposito de dextra: & vniuersaliter si ex regimine vel ex complexione naturali: vel ex etate nos percipiamus sanguinem esse grossum et melancolicum fleubothomandum est ex sinistra. Et si perceperimus sanguinem fore subtilem & colericum & calidum fleubothomandum est de dextra. Amplius si velimus attrahere a dextra fleubothomia fiat a sinistra: & econtra: verbi gratia. Si dubitamus de apostemate in parte dextra extrahemus de sinistra et econuerso. Si autem materia iam sit fluxa: vel per viam comestionis in loco congregata seu generata fiat fleubothomia ex illa parte in qua magis apparebunt signa replexionis. ²⁰⁸ Et est notandum circa diuersionem: quod diuersio nunquam est facienda nisi per vnam dyametrum: puta a dextro ad sinistrum: vel deorsum: vel ad sursum: vel econuerso: secundum enim duas dyametros simul non est fienda fleubothomia diuersoria nisi in casu vbi esset magna plenitudo. [supra 9742] Amplius circa venarum istarum apersionem sciendum quod maior consideratio adhibenda est in mediana quam in aliis: ex eo quod huius vene fleubothomia plus debilitat cor. Vnde in habentibus cor debile et  p.293 in paratis ad cordis tremorem & sincopim non fleubothomatur vena illa. Sed si necessitas occurrat accipiatur vena basilica vel cephalica. Et similiter si perceperimus epatis vel splenis vel stomachi frigiditatem multum est dubitandum fleubothomare basilicam: & si necessitas occurrat fleubothomandi loco eius accipiatur mediana: & sic intelligatur de cephalica. [supra 975] Ego autem in istarum venarum apertione habeo regulam quod vena harum trium grossior et apparentior et plenior securius est aperienda. Nam ex hoc conuincitur probabiliter membra super que vena habet aspectum fore calidiora & fortiora & sanguine pleniora. Notandum est quod fleubothomia de vena capitis non valet ad infirmitates & ad dolores capitis et oculorum: et si non exeat ²⁰⁹ sanguis in prima percussione secure potest iterari percussio quia non est dubitandum de tactu arterie vel nerui sicut superius dictum est. Fleubothomia vene mediane: que aliter vena corporis vel cordis nominatur: valet ad infirmitates calidas totius corporis: & specialiter partium cordis & pulmonis. Et debet fleubothomia fieri cum cautella: quia sub ea est neruus. Non igitur fiat vulnus nimis profundum: vena basilica multum valet ad infirmitates epatis stomachi et splenis & debet ²¹⁰  p.294 fleubothomari cum cautella: quia sub ea est arteria: in defectu vene cephalice brachii potest capi cephalica que est in manu scilicet in radice pollicis: & valet in casibus in quibus fleubothomia cephalice. Et quidam dicunt quod valet in illis casibus in quibus fleubothomia vene cordis & stomachi valet: similiter loco basilice brachii accipiatur saluatella que est in manu inter auricularem & medicum et valet in eisdem casibus: sed aperienda est cum timore: quia sub ea est neruus: & cum fit fleubothomia de venis que sunt in manu ponatur manus in aqua calida: vt apertura vene remaneat magis perfecta & sanguis liberius & facilius exeat & manus fleubothomata minus ledatur continente. [supra 9773] Hec igitur sufficiant de venis que sunt in brachiis et manibus que sunt in vsu: de aliis venis que sunt in collo & in capite: quia non consueuerunt aperiri in regimine sanitatis breuiter transeo. In colla enim sunt due vene quarum vna est in parte dextra & alia in parte sinistra & in hominibus cantantibus & anhelitum retinentibus mirabiliter ingrossantur & vocantur guidegi. ²¹¹ Harum autem venarum fleubothomia valet ad constrictionem anhelitus & inceptionem lepre & impetiginem & serpiginem & egritudinem que comedit carnes que alio nomine dicitur noli me tangere: vel canser corrosiuus. Debet autem stringi collum vt vene ingrossentur  p.295 & sedeat infirmus qui debet fleubothomari super scamnum & fleubothomatur super caput eius & incitat ²¹² venam in longitudine parum: postea sequatur ligamentum: & parum stringat ne suffocetur fleubothomatus & dimittat eum vsque mane sanatur eius vulnus. Amplius due vene sunt post aures quarum fleubothomia valet ad emigraneam & catharrum antiquum et tineam & capitis exituram. Hee aut em vene sunt in loco concauo post aures & bene apparent cum stringuntur guttur & gula: & sunt in loco vbi apposito digito sentitur pulsus. Apperiantur ergo parum in longitudine & fac exire sanguinem quantum vis. Amplius in timpanibus sunt due vene quarum fleubothomia valet ad capitis dolorem antiquum & apostema palpebrarum & oculorum et ad omnes superfluitates que currunt ad oculos & debet sanguis emitti vt superius dictum est. Amplius est vena in medio frontis inter duo supercilia & eius fleubothomia valet contra infirmitates antiquas faciei & turpia vlcera & ad dolorem partis posterioris capitis. Amplius est vena in puncto nasi cuius fleubothomia valet ad frenesim febres acutas et capitis dolorem antiquum & antiquam rubedinem faciei. Amplius sunt vene in lachrimalibus oculorum quarum minutio valet ad egritudines oculorum: scilicet  p.296 ad scabiem & rubedinem & ad apostemata oculorum nec debet huiusmodi fleubothomia fieri ex lachrimali versus nasum propter dubium ex fistula. Amplius sunt vene in labio inferiori quarum fleubothomia valet ad rupturum: & corrosionem oris & gingiue & ad fissuras labiorum & ad vlcera ²¹³ mala que sunt in naso. Amplius sub lingua sunt vene quarum fleubothomia valet ad apostemata gule & ad infirmitates gule & oris specialiter ad squinantiam. Amplius in quolibet pede sunt tres vene que fleubothomantur communiter: scilicet sciatica & sophena et quedam vena que est inter pollicem pedis & digitum qui sequitur. Fleubothomia sciatice valet ad passionem scie & renum. Et fleubothomia sophene valet in passionibus matricis et testiculorum et antiquam scabiem & fleuma salsum coxarum et tybiarum. Ad idem valet fleubothomia illius vene que est iuxta pollicem pedum. Et est diligenter notandum quod hec fleubothomia plus debilitat quam fleubothomia venarum magnarum & superiorum. Et ideo fit ²¹⁴ communiter fleubothomia earum post prandium: quia tunc temporis virtus est fortior. Amplius post prandium humores sunt magis moti ad extrema corporis & ad venas minores que sunt in membris. Ratio autem quare magis debilitat forte est maior diuersio caloris et spiritus a corde.

De venis autem maioribus et communioribus que sunt in brachiis fieri debet fleubothomia stomacho ieiuno: ex eo quod tunc sanguis magis dominatur in eis & post cibum plus monetur sanguis ad [supra 9778] venas minores et ad membra. Amplius in fleubothomia consideranda sunt que sunt fienda ante fleubothomiam: & que fienda sunt in actu fleubothomie: & que post fleubothomiam. Ante fleubothomiam nanque bonum est aliquantulum exercitari  ²¹⁵ & moueri & euigilari vt sanguis sit mobilior & ad euacuationem abilior. Amplius membrum fleubothomandum est calefaciendum & fricandum vel cum aqua calida irrorandum & lauandum vt vena fiat aptior et sanguis fluxibilior fiat ad locum fleubothomie. Eligendus est autem fleubothomator iuuenis expertus boni visus non tremulus | non ebriosus | non crapulosus: de cuius bonitate et fidelitate habetur confidentia certa: & si forte fleubothomandus esset pusillanimis ²¹⁶ vel valde debilis et ad cuius stomachum colera fluere ²¹⁷ consueuit: ante fleubothomiam comedere debet bucellam panis intinctam in vino stiptico vel odorifero vel in succo granatorum quod horum magis videris expedire. Amplius sciendum quod quidam sunt qui per aliquos dies ante fleubothomiam balneandi sunt & isti sunt quorum sanguis est valde grossus & immobilis & vene occulte. Nam per balneum sanguis subtiliatur  p.298 & mobilior efficitur & vene etiam ingrossantur. Etiam per balneum superfluitates propinque cuti euacuantur & resoluuntur: & sic cum fit fleubothomia de venis magis non attrahentur ille immundicie a venis paruis ad venas magnas: & si balneum non premittatur immundicie que sunt iuxta cutem attrahentur ad magnas venas: verbi [supra 9809] gratia. Si immundicie essent ²¹⁸ in riuulis paruis si fieret euacuatio a fonte magno: immundicie riuulorum possent redire in fontem. Nam fleubothomie per quandam colligantiam que est in venis euacuat ab omnibus venis. In tali igitur causa premittendum est balneum: sed si corpus esset valde plectoricum nullomodo premittatur balneum. Nam magnum periculum esset quod balneum faceret ebullitionem in humoribus & febrem continuam vel apostema in membris principalibus : & similes morbos qui consueuerunt ex humorum ebullitione causari. Amplius ante fleubothomiam emittende sunt faeces ²¹⁹ & vrine ne illarum superfluitatum vapores attrahantur ad venas & inficiant sanguinem: nam vene exinanite per fleubothomiam attrahunt a stomacho et intestinis mediantibus mesaraicis & aliis venis epatis. Amplius in vere & in estate in sanis fiat fleubothomia de dextra parte: & in autumno & hyeme de sinistra parte. Sed in egris corpore  p.299 existente plectorico ²²⁰ ante fluxum materie fiat prima de parte opposita: deinde de eadem vbi est egritudo. Et si corpus non sit plectoricum & egritudo sit multum maligna fiat fleubothomia de eadem: sed quocunque modo res se habeat materia existente venenosa nunquam est diuertenda ad partem oppositam. Amplius in actu fleubothomie multa consideranda occurrunt. Prima quidem consideratio est circa vene apertionem: non enim aperienda est vena cum fleubothomo obtuso hoc enim est causa erroris & non sequitur finis intentus quia non fit apertio vene qua libere sanguis exeat & potest esse causa apostemationis loci. Amplius fleubothomator non debet fleubothomum manu premendo impellere: sed suauiter blandiendo & furtiue vt fleubothomi extremitas ad interiora vene perueniat: quia si duriter impellat fleubothomum: forte caput fleubothomi rumpetur in vena occulta ruptura aut refugiet vena et non vulnerabitur vsque ad interiora: sed solum in superficie tunice. Et si fleubothomator post capitis fleubothomi rupturam perfidiose institerit vt fleubothomandum cum eo fleubothomet augmentabit dolorem et apostema. Et ergo fleubothomator temptare debet & experiri qualiter fleubothomus ingreditur cutem antequam cum eo fleubothomet: & similiter temptare debet cum secundare vult secundam percussionem si  p.300 fuerit opus secunda percussione vel ad dilationem foraminis: vel ad illationem noue aperture si defectus fuerit in ictu primo. Amplius fleubothomator cauere debet ne venam impleat & sanguine inflet quam fleubothomare querit quia non inflata nec impleta melius tangitur a fleubothomo nec remouetur ab ipso. Et istud verum est de impletione & inflatione immoderata: quia moderata iuuat ad impulsum fleubothomi. Amplius cum vena occulta fuerit & ipsius repletio sub ligatura non apparuerit ²²¹ debet solui et postea pluries ligari & inungi oleo calido dilatatiuo vt camomillino & vngendo cum manu comprimi, ascendendo et descendendo: donec manifestetur. Amplius caput fleubothomi debet impelli secundum certam mensuram non nimis profunde ne perforet venam ex vtraque parte & neruum vel arteriam aliquam vene suppositam perforet. Et debet fleubothomus plus impelli quando vena est multum gracilis et profunda et veluti sepulta in carne. Amplius fleubothomator debet apprehendere fleubothomum cum duobus digitis videlicet pollice & medio & dimittatur index ad palpandum venam. Et debet apprehendere fleubothomum in medio ferri vel circa medium vt firmius teneat & non vacillet. Amplius cum vena fleubothomanda prona fuerit labi ad vlterum laterum eius & euadere ictum fleubothomi opponi debet ei ligatura  p.301 econtrario parti illius. Et si equaliter prona fuerit labi ad vtrumque latus non debet in longum fleubothomari: sed secundum transuersum. Amplius ligatura debet esse propinqua loco in quo debet apperiri vena. Et cum ligatura venam occultauerit que prius ante ligaturam apparebat ligatura soluta signanda est vena & cum debet apperiri vena taliter signata debet caueri ne vena per ligaturam labatur a rectitudine signi. Amplius cadit consideratio circa secundationem fleubothomie fiat autem secundatio eadem die antequam vulnus sit perfecte clausum. Hec ²²² autem secundatio fleubothomie fit quando est magna necessitas extrahendi sanguinem & forte propter debilitatem virtutis vel propter ignorantiam medici: vel quia cetera particularia non concurrunt: vel non fuit extractum de sanguine quantum fuisset expediens & tunc eadem die apperiatur non cum vngue sed cum fleubothomo: nam si aliter aperiretur vena forsan exiret sanguis bonus & subtilis & remaneret malus. Item ista secundatio habet locum in apostematibus quando videmus sanguinem in secunda scutella peiorem sanguine prime scutelle: & similiter intelligatur de tertia scutella respectu secunde. Considera tamen constantiam virtutis quia virtute debili existente non est secundanda fleubothomia. Si voluerit fleubothomiam secundare bonum est inungere fleubothomum vt vulnus  p.302 [supra 9855] non ita cito consolidetur. Amplius circa fleubothomiam ²²³ actualem considerandum est quod interdum contingit quod vena aperta sanguis non exit & hoc potest contingere multis de causis. Quarum prima est multitudo sanguinis quare conculcatur & ingurgitatur & foramen opilat & non exit: vel exit guttatim vel vulnere existente largo cito exit cum filo cum vulnus percutitur in circuitu cum vngue & in tali casu bonum est tussire ²²⁴ & screare & fleubothomatum ²²⁵ super spatulas percutere. Secunda causa est grossicies sanguinis & tunc nullo adiutorio bene potest exire: & sic oportet sanguinem subtiliare cum medicinis & cibis subtiliatiuis notis. Tertia causa est paucitas sanguinis & hec scitur: quia macer & extenuatus: & tales indigent dieta resumptiua et nutriente. Quarta causa est timor & pusillanimitas: aut quia non consueuit et tunc competit mica panis in vino & aspersio cum aqua rosata & vino odorifero & verba consolatoria. Amplius potest hoc contingere ex foraminis paruitate: & tunc elargandum est foramen: quia aliter sanguis subtilis exiret & grossus remaneret. Amplius egrediente sanguine tangendus est sanguis qui si ²²⁶ frigidus inueniatur statim est restringendus sanguis. Et similiter si inueniatur calidus et subtilis valde nam in vtroque casu dubitandum  p.303 est de sincopi. Si autem sanguis fuerit calidus & mediocris substantie: vel grossus & vrina rubea & spissa & pulsus plenus extrahendus est sanguis in copia si particularia concurrunt. Amplius ponatur vna gutta sanguinis cum egreditur supra vnguem si igitur fluat & nullomodo consistat talis sanguis est multum aquosus et est restringendus: & si nullomodo fluat tunc est nimis grossus et parum est extrahendus donec fuerit subtiliatus. Si autem mediocriter se habeat bonitas & mediocritas significatur et securius potest ex eo subtrahi si certa particularia concurrant. Et similiter proiiciatur vna gutta in aquam & si descendat nimia grossicies sanguinis significatur: & si totaliter supernatet et diffundatur est nimis aquosus: & si in medio modo se habeat bonus est. [supra 9903] Amplius cum sanguis exit actu a vena bonum est quod digitus supponatur vulneri quando parum exit de sanguine. Hec enim digiti suppositio deseruit ad duo. Primo quidem ad hoc vt virtus reuertatur in se & non dispergatur nec debilitetur propter subitam euacuationem. Secunda quidem digiti suppositione detinetur sanguis ad tempus aliquod quousque malus distans a loco fleubothomie posset moueri. Quando igitur in corpore est apostema & fleubothomia fit ad diuertendum maxime competit huius digiti suppositio. Amplius consideranda  p.304 sunt que fiunt post fleubothomiam. Sciendum igitur quod post fleubothomiam immediate non est dormiendum: nec ambulandum: nec cum hominibus colloquendum nec in loco luminoso morandum: sed statim facta fleubothomia et loco fleubothomato decenter ligato: si fleubothomia fuerit de brachio teneatur brachium fleubothomatum eleuatum et alicui parieti appodiatum ²²⁷ per aliquod tempus. Hoc autem fit ne sanguis decurrat ad locum fleubothomatum: quia forte locus apostemaretur. Et tunc satis cito ponat se ad quiescendum super lectum in loco obscuro: nec aliquo modo iaceat super latus: vnde facta fuit fleubothomia: & teneat oculos clausos: & solus maneat vsque ad tempus aliquod ne spiritus dispergantur. Et interdum paretur bucella panis tosti ²²⁸ in vino bono: & satis cito eam comedat. Et si stomachus sit mundus possunt exhiberi duo oua recentia sorbilia: & deinde comedat cibum suum ordinarium. Et in illa die sit cibus eius subtilis & bonus & paucus. Et potus sit bonum vinum cum pauca aqua: & securius in die fleubothomie excedere potest in potu boni vini quam in cibo. [supra 9933] In die fleubothomie nullomodo exercitetur: sed maneat cum sociis suis in domo sua cum gaudio. Illa etiam die nullomodo balneatur: nec aliquo modo coeat: nec dormiat. Nam dormire post fleubothomiam causat confractionem  p.305 membrorum et est causa motus superfluitatum ad intra versus aliquod membrum nobile. Amplius in somno retrahitur sanguis & calor: & spiritus ad centrum: & sic posset ratione motus inducti per fleubothomiam & ratione retractionis que fit in somno fieri in humoribus ebulitio: & sic possit fieri febris & apertio vene. Et specialiter quia in somno mouentur membra hominis motu inordinato & inopinato: scilicet cum quis in somno voluitur & reuoluitur: quod etiam causa esse possit crepationis vene. Sic igitur post fleubothomiam non est dormiendum: & specialiter ante cibum | sed post cibum per duas vel tres horas puto quod non est magnum periculum: quia in tanto spacio humores possunt esse sufficienter quietati. Securius est tamen non dormire: vel si dormiatur sit valde parum: & sit cum bona custodia propter periculum quod imminere posset. Et in sexta die a die fleubothomie potest balneare: & quinta die coire: & in quarta die exercitari. Sic igitur fleubothomatus tribus diebus debet esse sine exercitio notabili: & in bono regimine cibi & potus. [supra 9954] Et quia fleubothomiam sequitur sincopis valde sepe: & specialiter in habentibus stomachum colericum & spiritus subtiles: bonum est statim facta fleubothomia fricare extrema: & irrorare ²²⁹ faciem aqua rosata: aut vino odorifero & vocentur  p.306 proprio nomine: & aperiatur os eorum cum ligno et detur brodium galline cum vino & potest dari dyamargariton & pliris cum musto: vel zuccarum rosatum. Hec sufficiant de his que fienda sunt ante fleubothomiam & in actu. Consequens est de sanguinis inspectione: & de dispositione corporum per ipsum sanguinem cognitione breuissime pertransire. Per horam igitur post fleubothomiam inspiciendus est sanguis post quam erit coagulatus. Bonum est autem vt sanguis extrahatur in pluribus scutellis: vt ipsius sanguinis difformitas & diuersitas possit melius a medico denotari. Prima consideratio est circa hoc: quod si primus sanguis sit peior secundo & tertio: & secundus peior tertio & sic consequenter: & vltimus sit bonus: & notabilis bona: & rationabilis et sufficiens fuit fleubothomia. Et si sit econuerso: scilicet quod primus sit bonus & secundus malus: non est adeo bonum: immo signum est quod adhuc est fleubothomie: vel farmacie: vel vtriusque necessitas. [supra 9977] In fleubothomia que fit ad diuertendum vbi locus fleubothomatus distat a loco infirmo: hoc sepe contingit & rationabiliter secundus sanguis est peior primo: & est signum perfecte diuersionis. Sed quando fleubothomia fit ad euacuandum: & ex loco propinquo morbo: puta ex eadem parte: tunc primus sanguis debet esse deterior secundo: & secundus tertio. Et si  p.307 oppositum contingit adhuc est fleubothomie vel farmacie necessitas. Sed in corporibus sanis que nimis distulerunt fleubothomiam sepe contingit quod primus erit melior secundo: & tunc iteranda est fleubothomia satis cito. Secunda consideratio est circa sanguinis substantiam. Propter quod sciendum quod in sanguine fleubothomie sunt quinque substantie: scilicet melancolia: fleuma: sanguis purus: colera : & aquositas vrinalis. Melancolia enim est sanguinis fex & coloris nigri: & est in infimo scutelle. Et quando est nimia huius fecis quantitas non est bonum signum. Possumus enim iudicare talem hominem esse tristem: inuidum: curiosum: auarum: timidum: & pusillanimem. ²³⁰ Et talis debet vti mundificantibus melancoliam & multiplicantibus bonum sanguinem. [supra 10,004] Fleuma est quoddam album & muscillaginosum insipidum: quod est quasi simile albumini oui. Hoc enim debet esse in sanguine post melancoliam: & huius non debet esse nimia quantitas. Et si sit talis humoris nimia quantitas: possumus talem iudicare fleumaticum vel naturaliter vel accidentaliter: & esse somnolentum & rudem: & pigrum ad actiones & multi sputi. De isto tamen humore plus debet esse quam de melancolia. Deinde sequitur sanguis purus: cuius  p.308 color dicitur esse purpureus: vel rufus: vel subrufus. Et huius humoris debet esse maior quantitas: cuius humoris si sit magna quantitas: possumus iudicare talem hominem esse sanguineum: & liberalem: & amicabilem: hilarem ridentem: & rubei coloris: satis audacem atque [supra 10,020] benignum. ²³¹ Deinde sequitur colera: que est spuma sanguinis crocei coloris trahentis ²³² ad claram & scintillantem rubedinem. Et humoris huius debet esse minor quantitas quam sanguinis & fleumatis: & maior quam melancolie. Si igitur sit magna quantitas: possumus iudicare talem hominem esse colericum: et per consequens esse hirsutum: fallacem: iracundum: & audacem: prodigum: & ad actiones promptum: & vigilem: & subtilem. Et est diligenter notandum quod in corpore de melancolia debet esse minimum: quia est humor minus conformis vite & deinde colera: & tertio de fleumate: & de sanguine plusquam de aliis. Et secundum quandum estimationem veritati propinquam potest dici quod sanguis est duplus respectu fleumatis: & fleuma duplum respectu colere: & colera dupla respectu melancolie. Hoc vero scire punctualiter & cum certitudine est valde difficile: & de hoc aliis perfectius apparebit. Amplius considerare debemus substantiam aquosam que supernatat in  p.309 sanguine coagulato: sicut serum in lacte cum coagulatum est. Est enim sanguis superfluitas & colamentum sicut est serum lactis: & hec est vrinalis aquositas: et apparet similis vrine & in colore & in substantia: si ponatur in vrinali. Et quando talis aquositas est similis vrine hominis sani cuius est sanguis: est bonum signum: & aliter non est bonum. Et quanto aquositas talis perfectius a sanguine segregatur: tanto melius & melior digestio et decoctio in epate significatur: & econuerso. Hec enim aquositas debet esse in sanguine ad subtiliandum substantiam ipsius sanguinis: vt liberius & facilius per venas magnas & paruas ad membra peruenire valeat. Vnde non est bonum sanguinem esse priuatum totaliter tali aquositate vrinali. Nam ex hoc significatur siccitas et grossicies sanguinis: & paucus potus permix tiuus & delatiuus. [supra 10,020] Et talis aquositas minima solet esse in multum ieiunantibus et multum vigilantibus: & in his qui vtuntur cibis declinantibus ad caliditatem & siccitatem: & in his qui multum exercitantur & sudant: & similiter in conualescentibus. Amplius non est bonum quod nimia huius aquositatis quantitas sit in sanguine. Nam ex hoc significatur defectus digestionis: vel ratione ciborum et potuum: vel ratione membrorum ciborum in sanguine conuersionem facere non potentium: et significatur etiam nimia humiditas et frigiditas sanguinis: et corporis  p.310 debilitas. Vnde habentes stomachum frigidum: & epar frigidum: et similiter venas: & vtentes cibis frigidis et humidis: et multum bibentes & comedentes: et specialiter multum bibentes et parum exercitantes: et non multum ieiunantes nec vigilantes: consueuerunt talem habere sanguinem. [supra 10,073] Amplius in sanguine est quedam substantia carnosa declinans ad albedinem. Nam sanguis incipit dealbari in venis: et sanguinis digestio vlterior vt ²³³ conuertatur in membra dealbando procedit. Hec digestio incipit in venis magnis: & per venas paruas terminatur finaliter ad membra digestionis tertie scilicet ad membra exteriora solida. Huiusmodi autem substantia quasi carnea manifeste apparet in sanguine post eius digestionem et ablutionem. Et quanto sanguis est pinguior vel humidior & aquosior: tanto minus est in eadem de huiusmodi substantia & quanto sanguis est grossior: nisi temperamentum excedat: et minus pinguis & inaquosus: tanto plus percipitur talis substantia. Ex multa igitur quantitate talis substantie albe bonitas digestionis in venis significatur: et sanguinis obedientia ad conuersionem in membra. Et specialiter si talis substantia inueniatur tractabilis manibus: nec ea apparent contenta nigra: nec ad tactum dura: & que digitis fricata quasi puluerisantur. Ex hoc enim significatur ad lepram  p.311 dispositio propinqua. [supra 10,074] Amplius si de totius substantie sanguinis subtilitate certificari volueris, tunc post sanguinis ebulitionem ²³⁴ cum cultello vel subtili ligno incide sanguinem. Si enim non resistat ²³⁵: sed faciliter incisioni obediat subtilitas sanguinis significatur. Et econuerso si difficulter diuidatur & incidatur: grossicies & viscositas indicatur. Viscositas sanguinis non est sine dominio aliquali humiditatis: sed grossicies potest esse cum dominio siccitatis sanguis ²³⁶ igitur grossus sine viscositate non erit glutinosus: nec habet partes adinuicem adherentes sicut partes cathene. Sed sanguis viscosus est glutinosus: et eius partes sibi inuicem adherent sicut partes cathene. Si autem sanguis nullomodo sustineat incisionem: quamuis diuidatur: sicut apparet in aqua oleo et ceteris liquoribus: que facilimme diuiduntur sed non inciduntur: talis inquam sanguis est nimis subtilis: sed talis subtilitas meo iudicio arguit indigestionem. Et quando sanguis de facili perforatur satis conuenienter sed non inciditur: tunc arguitur sanguinis viscositas: et talis sanguis vt plurimum est fleumaticus. Et quando sanguis est grossus & non viscosus. Amplius considerandum est circa colorem sanguinis. Inspecto igitur sanguine in scutella: si secundum alium & alium situm scutelle sanguis appareat  p.312 alterius & alterius coloris: sicut apparet in collo columbe. Significatur ex hoc inquam humorum malorum diuersitas cum quadam ventositate eleuante partes sanguinis: vt lumen facilius intret: & secundum alium & alium situm subintrans: alium & alium colorem causet. Hoc enim arguit humorum malorum diuersitatem cum quadam ventositate. [supra 10,089] Et quia tales non sunt veri colores sanguinis: ideo demum considerare debemus verum colorem et fixum sanguinis: qui color si sit rubeus | obscurus | primo purpureus | bonus est | et arguit bonum sanguinem. Et si color sit scintillantis rubedinis arguit dominium colere: & similiter si sit croceus: & si sit spumosus: arguitur ventositas. Et si sit cinericius: vel albus: vel liuidus: potest argui frigiditas & fleumatis dominium: & specialiter si cum hoc sanguis fuerit viscosus: et cetera particularia arguentia dominium fleumatis concurrunt: Isti etiam colores possunt prouenire ex adustione: sicut patet in extenuatis ²³⁷ & dispositis ad lepram. Color viridis etiam attestatur adustioni: & specialiter colere. Color niger attestatur melancolie: vel per viam adustionis: vel naturali. Amplius considerare debemus sanguinis saporem si placet: qui debet esse dulcis. Si igitur sit insipidus: arguit dominium fleumatis: si sit amarus: dominium colere: si ponticus vel  p.313 acetosus: dominium melancolie vel fleumatis acetosi. Et si sapor sit salsus: arguit adustionem in humoribus. Amplius considerandus est sanguinis odor. Nam si boni odoris & delectabilis est: bonum signum est et boni sanguinis. Et si odor sit fetidus: est magna putrefactio in humoribus. Amplius considerare debemus si sanguis per fleubothomiam extractus cito coaguletur: vel tarde. Si enim cito coaguletur: nimia sanguinis grossities significatur. Et si tarde nimia subtilitas et indigestio significatur. Et si mediocriter: mediocritas substantie denotatur. Hec sufficiant de considerationibus habendis circa fleubothomiam. De his autem que sumuntur ex parte egritudinum et accidentium non est hic locus loquendi: quia habent videri in curis egritudinum et accidentium. In hoc igitur negocio aliud tempus apponetur.

2. Capitulum secundum: De ventosis

Quoniam sani minus vtuntur ventosis quam fleubothomia: ideo de ventosis breuiter est pertranseundum. Circa igitur ventosationem multe cadunt considerationes. Prima consideratio est de vtilitatibus ventosarum. Sciendum quod duplex est modus ventosandi. Vnus sine scarificatione  p.314 siue carnis incisione: & alius cum carnis incisione siue scarificatione. Ventosa sine scarificatione fit interdum ad diuertendum sanguinem ab alio loco ne euacuetur immoderate: sicut (verbigratia) in immoderato fluxu menstruorum apponatur ventosa sub mamillis ad sanguinem diuertendum. Amplius fit interdum ad attrahendum. Verbigratia si apostema sit profundum apponatur ventosa supra locum apostematum vt materia apostematis trahatur ad extra: vt medicaminum virtus possit melius ad materiam illam peruenire. Amplius interdum fit ventosa vt apostematum materia mutetur de loco nobili ad minus nobilem. Amplius interdum fit sine scarificatione: vt membrum ventositatum calefiat: & sanguis ad ipsum trahatur et eius ventositates remoueantur. Amplius interdum fit talis ventosa vt membrum reducat ad suum naturalem locum a quo fuit remotum: sicut fit in ruptura inguinis. Aliquando fit ad sedandum dolorem: sicut in dolore matricis et colica ventose fiunt sine scarificatione. Fiunt autem ventose cum scarificatione propter duo. Primo quidem ad euacuandum de venis magnis quamuis non immediate: & ventose huiusmodi posite sunt in cruribus & inter spatulas. Sed sanguine existente grosso tales ventose parum valent: nisi precedant subtiliantia et ab intra per cibos et medicinas: & ab extra per fricationem & balneum. Ventosa autem in fronte posita valde:  p.315 potest conferre dolori partis posterioris capitis: et ad alias egritudines ad quas valet fleubothomia vene frontis: sed impedit rationem et intellectum. Amplius tales ventose maxime fiunt ad euacuandum sanguinem subtilem qui est prope cutem. Vnde in his quibus non audemus facere fleubothomiam vel propter etatem | vel virtutem | aut consuetudinem | debemus facere ventosas | & potest fieri talis ventosatio cum magna scarificatione et parua. Magna quidem cum sit ad euacuandum a toto corpore: et cum parua cum sit ad euacuandum a venis capillaribus: & ab aliquo membro speciali. Et quanto sanguis est profundior & grossior: tanto debet esse maior scarpellatio. Et quanto subtilior et minus profundior: tanto fiat minor scarpellatio. Et scias quod infans primo anno nullomodo debet ventosari: sed in secundo vel tertio: & sic deinceps potest ventosari. Et dicunt quidam quod post sexaginta annos non ventosetur. Dicunt quidam quod ventosa non debet fieri in nouilunio: nec in fine lune: sed luna existente in magno lumine: & debet fieri hora diei secunda vel tertia. Et post horam vnam ventosationis detur cibus. Et quia ventosa & fleubothomia in multis conueniunt: & specialiter ventosa que fit ad euacuandum: tunc reducende sunt ad memoriam multe considerationes que superius dicte sunt de fleubothomia. Sic  p.316 igitur patet propter quas causas fit ventosa. Secunda consideratio circa ventosas: est scire loca in ²³⁸ quibus ventose communiter poni consueuerunt. Sciendum igitur quod ventose apponi consueuerunt super caput: & in fronte: & in mento: & in parte posteriori colli: & inter duo cornua in principio nuce. Et consueuerunt poni sub collo supra nucam: & rethe in parte que opponitur cordi et stomacho. Et consueuerunt poni supra venes: & in cruribus: scilicet in parte anteriori & posteriori: domestica & siluestri. Consueuerunt etiam apponi in loco cauillarum. Ad quid autem horum locorum ventose deseruiant: dicendum est consequentur. Quidam dicunt quod ventose posite super caput conferunt amentie & scothomie: & tardant caniciem. Hoc tamen non est vniuersaliter recipiendum pro vero: immo potius in quibusdam corporibus accelerant canos: & intellectum impediunt. Sed conferunt egritudinibus oculorum: puta scabiei: &bothor egressioni vuee . Sed intellectum impediunt & faciunt hereditare stuporem & obliuionem. Igitur in sanitatis regimine nullomodo ventosanda est summitas capitis. Ventosa autem in fronte posita valde: potest conferre dolori partis posterioris capitis: & ad alias egritudines ad quas valet  p.317 fleubothomia vene frontis : sed impedit rationem et intellectum. Vnde non est in sanitatis regimine facienda. Ventosa sub mento confert paruis pusculis que fiunt in ore: & egritudini dentium et gingiuarum: & multum debent iuuare in mundificatione faciei & cutis capitis. Ventosa que ponitur inter cornua occipitii valet grauedini et vacuitati que est in capite: & caput & faciem alleuiat: & doloribus qui sunt in radicibus dentium & gingiuarum auxiliatur: & est mirabilis in tumore faciei. Tales autem ventose que ponuntur in parte posteriori & supra nucam debilitant memoriam. Vnde non debent fieri: nisi imminente necessitate: nec assuescendum est ad eas. [supra 10,158] Ventose que ponuntur inter spatulas valent egritudinibus pectoris sanguineis: & asmati et spasmo sanguineo. Et similiter conferunt tremori cordis sanguineo. Sed stomachum debilitant: & possunt esse causa tremoris cordis alterius quam sanguinei. Ventose renibus superposite valent apostematibus coxarum: & scabiei earum: & emorroyidibus: & podagre: & pruritui dorsi: et ventositatibus matricis: & vesice. Ventose in cruribus maxime competunt in sanitatis regimine loco fleubothomie: quia maxime replexionem diminuunt: & plus omnibus aliis ventosis. Et tales ventose maxime valent doloribus  p.318 matricis antiquis: & doloribus renum & vesice: & menstrua prouocant: & posite in parte anteriori valent in apostematibus testiculorum & vulneribus coxarum & crurium. Et posite in parte posteriori valent in apostematibus & exituris que fiunt in natibus. Ventose que ponuntur in cauillis pedum conferunt ad eadem atque confert illarum venarum fleubothomia: puta prohibitionem menstruorum: & sciatice: & podagre.

3. Capitulum tertium: De sanguisugis

Consequenter est dicere de sanguisugis. Circa quas cadunt quinque considerationes. Prima est de earum electione. Secunda de earum virtute. Tertia de ipsarum preparatione antequam applicentur. Quarta de ipsarum applicatione. Quinta de ipsarum remotione. Potest addi consideratio sexta de his que fiunt post ipsarum remotionem. Propter primam sciendum quod debent eligi sanguisuge de aquis mundis currentibus & participantibus laudabilibus conditionibus aquarum bonarum superius enumeratis in primo capitulo secunde partis: & in capitulo de balneis: & in capitulo de regimine sanitatis. Et sunt aque in quibus reperiuntur rane munde quamuis quidam asserant oppositum huius. Amplius sanguisuga  p.319 debet esse subtilis sicut cauda muris parui capitis non coloris viridis: nec nigri: nec alterius mali coloris nec super eas debent esse fila coloris azuli. Eligantur igitur ruffe quasi coloris epatis vel habentes ventres rubeos & dorsum coloris similis aeri super quam existit viriditas & non sit simpliciter viridis. Si enim sint magne & magni capitis & coloris nigri & diuersorum colorum & sint ex aquis frigidis flantibus in quibus reperiuntur animalia venenosa. Tales inquam sunt venenose & ex eis inquam contingere consueuit sincopis & apostemata mala sanguinis ²³⁹ fluxus et febris & membrorum laxitas & vlcera fraudulentia. Propter secundam sciendum quod sicut per fleubothomiam & ventosas euacuatur plenitudo totius membri particularis: sic ²⁴⁰ etiam per sanguisugas. Verum est tamen quod fleubothomia euacuat magis a ²⁴¹ profundo quam sanguisuga et ventosa: & similiter sanguisuga attrahit sanguinem a magis profundo quam ventosa. Nam attractio que fit per ventosam est a calido & a vacuo. Sed attractio que fit per sanguisugam est a virtute anime & tota specie cum spiritu & calore: & ideo attractio est fortior: quia etiam attractum maiorem habet conuenientiam cum attrahente  p.320 maiorem enim conuenientiam habet sanguis attractus cum sanguisuga quam cum ventosa. Sic igitur sanguisuga est conuenientior ad euacuandum plenitudinem & similiter a profundo quam ventosa. Et est diligenter notandum quod dicunt quidam quod sanguisuga attrahit bonum sanguinem & non malum: & secundum hanc viam non competunt nisi in sanguinis multitudine & non in sanguinis corruptione. Sed istorum opinioni non consentio quia sapientium dictis non concordat. Nouerunt enim sapientes quod sanguisuga valet in morphea et in petigine & in serpigine quod nullomodo esset si attraheret sanguinem bonum et relinqueret malum. Sic enim plus noceret quam prodesset. Vnde puto saluo meliori iudicio quod sanguisuga plus euacuat malum sanguinem & corruptum & attrahit quam bonum propter duo. Primum quidem quia natura corporis retinet bonum & dimittit malum quo non indiget. Secundo quia malus sanguis est proporcionabilior sanguisuge quam bonus. Non enim rationabile quod sanguis qui habet similitudinem et proportionem in tota specie cum membro nostri corporis habeat proportionem et similitudinem cum sanguisuga quia sanguisuga est multum distans a corpore nostro: sed rationabilius est quod malus sanguis & corruptus qui nullam habet proportionem cum membris corporis nostri  p.321 vel paucam habet proportionem cum sanguisuga & sic sanguisuga attrahit malum sanguinem qui est magis ei proportionatus & relinquit bonum. In omnibus igitur egritudinibus subcutaneis que sunt de sanguine corrupto multum valent sanguisuge & plus quam ventosa. Nam ventosa attrahit indifferenter bonum et malum sanguinem: & sanguinem : & sanguisuga non. Sed eligit malum sibi conuenientiorem relinquendo bonum. Propter tertiam sciendum est quod antequam applicentur debent seruari per vnum diem & procuretur quod euomant per constrictionem sic quod emittant quod est in eorum ventribus & parum sanguinis agni vel anatis proiiciatur, & inde nutriantur et deinde earum immunidicies cum spongia vel cum panno aspero remouetur. Propter quartam sciendum quod quando volumus applicare sanguisugas in loco ante fricetur locus & fomentetur intantum quod rubeat et pori aperiantur et sanguis subtilietur & deinde proiiciatur sanguisuga in aqua dulci & mundetur et loco applicetur. Et si applicari noluerit inungatur locus cum aliquantulo sanguinis agni vel luti aque in qua morari consueuit et permittatur attrahere sanguinem quousque appareant vene plene. Propter quintam sciendum quod quando volumus eas remouere a membro cui sunt applicate: hoc potest fieri cum seta caude equi aut cum aceto tepido aut cum  p.322 aqua salsa aut ligno aloes: & demum abluatur locus cum vino puro & melle & securius est quod apponatur ventosa super locum & si forte sanguinis fluxus non cessaret aspergatur locus gallis combustis & mastice et sanguine draconis & similibus.

4. Capitulum quartum: De cauteriis

[supra 10,292] Quia homines sani raro ²⁴² vtuntur cauteriis: & tamen vtuntur eis interdum propter operis complementum addemus hic vnum capitulum breue de cauteriis que tamem spectat ad regimen sanitatis. Cum quibus autem & quomodo fiant cauteria & sectiones non est hic dicendum: hoc enim est cirurgicorum opus. Nolumus etiam hic enumerare omnes egritudines in quarum cura competunt cauteria vel secciones. Nolumus etiam hic enumerare omnia loca que cauterisari consueuerunt: sed solum dicemus generales cautellas & vtilitates cauteriorum: & quedam generalia in cauteriis obseruanda. Sciendum igitur quod multis cauterisatio valde vtilis est in exsiccando humores & in attrahendo eos a remotis & profundo  p.323 ad prohibendum ne corruptio spergatur ad confortandum membrum cuius complexionem volumus rectificare & ad resoluendum materias corruptas in membro retentas. Amplius cauterisatio valet ad retinendum sanguinis fluxum. Et quando cauterium fit ad hanc intentionem vltimam cauterisatio debet esse profundior & fortior quia si esset ²⁴³ debilis faciens crustam que postea satis cito caderet esset error peior priore. Nam sequeretur fluxus sanguinis peior: & incurabilior priore. [supra 10,318] Homines igitur in latitudine sanitatis existentes qui tamen sunt parati cadere in egritudines membrorum exteriorum contigentes ex humoribus corruptis debent vti cauteriis sicut verbigratia ad lepram & ad guttam rosaceam faciei: & vniuersaliter ad egritudines deturpantes faciem propter humiditates corruptas in cerebro retentas que non habent spiraculum: nam tales humiditates descendunt ad faciem et ad totum corpus & causant lepram: talibus in quam ad preseruandum: & similiter ad curandum cauterisatio est bene vtilis. Et si antequam materia descenderit cauterisatio fiat in quattuor quartis capitis quousque cauterisatio perueniat ad os cranei multum est vtilis & humiditates corrupte euentationem habeant & spiraculum & ad cetera membra corporis & similiter ad faciem non decurrant: sed talis cauterisatio in quam peruenitur  p.324 ad craneum multum subtiliter est fienda ne cerebrum ebulliat & pia mater & dura ledantur & sit error nouissimus priore peior . Et omnia ista cauteria in capite facta preseruant & curant ab omnibus egritudinibus causatis vel causari possibilibus per viam reumatis descendentis a capite & sic preseruant ab vlcere pulmonis tussi asmate ²⁴⁴ et squinantia: & vniuersaliter ab aliis egritudinibus quarum mater potest esse reuma descendens a capite: & specialiter si humores sint valde corrupti & in cerebro coartati. [supra 10,330] Et sicut dictum est de humoribus corruptis in cerebro: & in capite coartatis quod per cauteria capitis mundificantur & desiccantur: sic suo modo intelligendum est de aliis membris corporis. Nam in quocunque membro corporis sint tales humores corrupti per talium membrorum cauterisationem: mundificantur et desiccantur: et membrum illud purificatur. Vnde si tales humiditates corrupte sint coartate in splene: vel epate: aut stomacho: vel pectore: super membris illis fiant cauteria. Et similiter intelligatur si humiditates corrupte fuerint coartate in iuncturis. ²⁴⁵ Fiant enim cauteria in circuitu iuncture. Sic  p.325 igitur patent tales vtilitates cauteriorum. Nunc restat ponere quasdam regulas obseruandas in cauteriis. Prima quod nunquam fiat cauterium: nisi corpore prius mundificato per farmatiam: vel fleubothomiam: vel per vtrumque istorum sicut medico videtur expedire. Secunda regula obseruanda est quod quando cauterium fit ad euacuandum: detineatur cauterium apertum: sed quando fit ad retinendum sanguinem: locus cauterisatus non teneatur apertus. Tertia regula quod cauterium quod fit ad euacuandum: ad minus teneatur apertum quadraginta dies: & quolibet die mundificetur locus semel: vel bis: secundum quod plus vel minus de ipso: & secundum materia est plus vel minus corrupta. Interdum lauetur locus cum decoctione foliorum hedere terrestris & arboree: vt locus cauterisatus non feteat. [supra 10,360] Quarta regula est quod non fiant cauteria in infantibus vel valde senibus. In infantibus quidem propter membrorum nimiam molliciem. In senibus autem propter nimiam membrorum siccitatem. ²⁴⁶ In his etiam etatibus membra sunt debilia: non potentia bene sustinere cauteria. Quinta regula est quod non fiant cauteria in temporibus valde ²⁴⁷ calidis: nec frigidis: nec siccis. Sexta regula est quod non fiant super  p.326 musculos & lacertos: sed in fine vel in principio musculorum. Septima ²⁴⁸ regula quod interdum fiant super membrum mandans: interdum super membrum per quod tamquam per medium ²⁴⁹ mandatur: & interdum fiant super membrum cui mandatur. Verbigratia. Si materia existens in cerebro renatitaret ²⁵⁰ ad oculos per arterias & venas timporum : antequam materia fluat fiant cauteria super caput: & cum actu fluit: fiant cauteria in timporibus . Et cum tota materia fluxa fuerit ad lachrymale: oculi fiant in lachrimali. Interdum fiant cauteria sub membro ad quod fluit materia. Verbigratia. Si materia fluat ad faciem: potest fieri cauterium sub mento ad mundificandum faciem. Octaua regula obseruanda in cauteriis: [supra 10,367] est quod cauteria que fiunt sub genibus sunt vtiliora ad mundificandum totum corpus & humiditates corruptas a toto corpore. Vnde talia cauteria satis deberent esse vtilia in cura lepre& morphee: et sic de aliis. Hoc ego fui expertus in vno ex principibus huius mundi.

5. Capitulum quintum: De farmacia

Et interdum ventris solutio quibusdam hominibus multum competit in regimine sanitatis scilicet ad preseruandum ab egritudinibus materialibus ex humorum corruptione. Est enim possibile quod laxatiua aut farmaca medicina corpus mundificetur ab humore qui generari consueuit ex negligentia diete & corporis discrasia | vel naturali | vel accidentali. Nam quantumcunque aliquis sit bone complexionis: propter nutrientia siluestria in se multiplicabit malos humores: a quibus si non mundificetur: corpus grauabitur. [supra 10,387] Et similiter quantumcunque aliquis fuerit boni regiminis: tamen propter maliciam complexionis & debilitatis membrorum & spirituum et virtutum: multiplicabuntur in corpore mali humores | puta colera | fleuma | vel melancolia | ex quorum purgatione preseruabitur corpus ab egritudine. Vtentes ²⁵¹ igitur malo regimine: & qui sunt male complexionis: & non sunt infantes neque decrepiti: & habentes stomachum & viscera fortia: habentesque corpus magnum et pingue | & sunt gulosi | & multum comedunt fructus | & parum exercitantur | & non multum assellant | nec sudant | nec coeunt | tales sunt maxime farmacandi. Et si non euacuantur: non euadent quin  p.328 cadant ²⁵² in pessimas egritudines. Et horum oppositi in conditionibus enumeratis: minime sunt apti ad medicinam laxatiuam. Et specialiter si venter eorum sit solubilis: & sint apti ad dissenteriam vel lienteriam. ²⁵³ Et similiter si eorum corpus sit siccum. In talibus enim medicine laxatiue sepius sumpte corpus debilitant: & ethycam ²⁵⁴ et ptisim adducunt. [supra 10,406] Et est diligenter notandum quod antequam medicina laxatiua sumatur preparandum est corpus ad eam & humores sunt digerendi ²⁵⁵ & preparandi: vt humores obediant euacuationi. Qui enim conatur materiam indigestam euacuare: ipsam non euacunt sed sana membra debilitat & morbo resistentia. Corpus igitur preparandum est cum nutrimentis mollificatiuis | & vnctuosis | & venarum apertiuis | & partiendus est cibus. Et vt sit ad vnum dicere corpus est premolliendum: & humectandum nutrimento plurimo balneo & requie. Et similiter si materia sit grossa & viscosa | subtilianda est & incidenda | & si sit nimis subtilis & calida | aliqualiter est ingrossanda. Verum est quod materia existente furiosa: siue sit furiosa ratione mobilitatis materie | vel ratione malicie siue ratione membri & loci | siue ratione quantitatis & qualitatis | siue ratione accidentis inducti per talem materiam | non debet expectari digestio. Amplius obseruandum est ne quis  p.329 recipiat medicinam laxatiuam in temporibus calidis valde: nec frigidis valde: sed in temperatis: vt in vere vel autumno. Tempus etiam humidum conuenientius est ad medicinam laxatiuam. Multum considerandum est quod luna non sit in Leone: & quod Leo non sit ascendens: & vniuersaliter quod luna non sit in signo fixo. Sit igitur luna in signa mobili & frigido & humido. [supra 10,431] Vnde inter omnia signa michi videtur quod Cancer est conuenientius signum ad farmaciam & deinde Piscis. Hec enim signa non sunt fixa: & sunt aquatica | frigida: & humida. Scorpio est signum conueniens: quia aquaticum | frigidum | & humidum: sed est signum fixum. Multum etiam considerandum est quod luna non sit coniuncta Ioui nec corporaliter nec per aspectum: & quod etiam non sit coniuncta Saturno. Nam coniunctio cum Ioue debilitat virtutem medicine: & fortificat virtutem naturalem corporis. Medicina autem laxatiua non euacuat humorem: nisi superando ²⁵⁶ virtutes naturales corporis. Amplius coniunctio cum Saturno immobilitat humores: & sic impedit operationem farmacie. Amplius considerandum est quod quedam medicine sunt: super quibus postquam sumpte sunt multum est dormiendum: sicut fortes medicine que sumuntur in substantia pillulata.

Alie sunt super quibus non tantum est dormiendum: sicut sunt medicine non ita fortes: que sumuntur per modum electuarii. Et alie sunt super quibus parum vel nichil est dormiendum: cuiusmodi sunt debiles medicine valde: & que recipiuntur in colatura. ²⁵⁷ Medicine igitur que recipiuntur in substantia pillulata recipientur de sero: & superdormiatur tota nocte. Multum autem considerandum est quod pillule non sint indurate & petrificate: nec etiam sint nimis molles: sed sint siccate de nouo. [supra 10,461] Medicine autem que sumuntur per modum electuariorum recipi debent in media nocte & superdormiatur vsque ad diem. Et que recipiuntur in colatura ²⁵⁸ recipi debent in aurora: & parum vel nichil est superdormiendum: nec statim: est ambulandum: sed quiescendum: quia ²⁵⁹ scimus quod medicina quantumcunque sit debilis non operatur in humore: nisi primitus natura in eam egerit: reducendo de potentia ad actum. Et ideo quiescendum est super eam sumptam quo vsque appropinquet tempus operationis: & tunc mouendum est corpus hincinde: non laboriose: nec in loco valde calido: nec frigido valde. Si enim vis ducere ²⁶⁰ elleborum moue corpus: nec dormiatur aliquo modo donec medicina suam perfecerit operationem quia somnus retinet fortes euacuationes  p.331 Et similiter medicina sumpta nichil est comedendum nec bibendum: donec medicina compleuerit suam operationem. Sunt tamen quidam debilis nature & rare compositionis: qui non possunt esse sine cibo quousque medicina suam perficiat operationem: & isti debent ante haustum medicine comedere aliquid subtile | leue | facilis digestionis. Et tales etiam postquam medicina incipit opperari possunt comedere aliquid subtile stipticum: quod stomachum confortet: & medicinam ad inferiora deponat. Sed si necessitas non cogat: cibus et potus totaliter dimittantur quousque medicina perfecerit operationem. [supra 10,490] Scimus autem medicinam suam compleuisse operationem: ex eo quod videmus mutationem in egestionibus ad humorem cui medicina exhibita non est appropriata: tunc enim signum est quod medicina perficit opus suum: & tunc potest farmacatus cibari. Amplius est aliud signum: scilicet quod medicina exhibita apparet in egestionibus. Nam postquam medicina sufficienter est operata: natura eam emittet: & tunc farmacatus comedat | bibat | & quiescat. Tertium signum est sitis: quam scimus non euenire nec ex aeuitate medicine: nec humoris nec ex complexione stomachi. Si igitur medicina non sit acuta: nec etiam humores in corpore qui debent euacuari sunt multum | calidi: nec etiam farmacatus sit naturaliter  p.332 sitibundus: tunc quidem satis patet farmaci operatio. Vnde signum est purgationis sufficientis. Sed postquam perceperimus farmacum appropinquare ad operationis terminum: bonum est quod farmacatus bibat aliquid lubricatiuum lauatiuum: & sitis sedatiuum: & medicine repensiuum ²⁶¹ & epulsiuum: & huiusmodi est aqua ordei calidissima: hec enim est lauatiua: & medicine repressiua & lubrica. Et post horam diei comedat cibum subtilem facilis digestionis: & vinum limphatum bibat calidum nichil enim suscipiat actu frigidum: & dimittat illa die omnes fructus: & specialiter frigidos: & humidos laxatiuos. Et specialiter ante cibum: & precipue crudos debilitantes stomachum. [supra 10,519] Et si medicina fuerit multum acuta & farmacatus multum complexionis calide: & tempus calidum: nullomodo bibatur vinum: sed loco vini bibatur mellicratum: vel aqua: scilicet zuccarata : vel bibatur aqua cocta in vino paucissimo vel debilissimo alterata. Et est diligenter notandum quod si quis fuerit farmacatus: vehementer purgatus: & forte timeamus vlteriorem purgationem: nullomodo bibendum est mellicratum: nec aqua zuccarata: nec similia que ventrem laxare possent: sed bibi debet succus citoniorum inspissatus per decoctionem cum aqua ferrata: vel aliquod simile. Interdum autem  p.333 contingit quod medicina exhibita non euacuat: vel quia medicina est debilis: vel quia corpus est debile: vel quia ventositas grossa est in stomacho: que subleuat corpus medicine vel quia vie intestinorum sunt opilate. Si igitur videamus medicinam non operari: quia virtus est debilis: confortanda est cum cibo subtile lubrico: et postea exhibeatur aqua non multum frigida. Si autem medicina sit debilis: demus aquam frigidam non nimii frigoris: et deinde dabimus aliqua compressiua pontica: sicut citonia pira . Hec enim medicinam ad inferiora deponunt. [supra 10,545] Si autem ventositas sit in causa: vel constipatio intestinorum: clisteria sunt competens medicina: & dissoluentia ventositatem. Si autem medicina exhibita non operetur: et declinet ad superiora: & generet morsum cordis | et angustiua | & estuationem | prefocationem | & motum ²⁶² | spasmosum | prouocandus est vomitus. Et si viderimus quod declinat ad inferiora: non premittantur clisteria fortia attractiua. Amplius talium medidnarum maliciam corrigit potus aque vehementer frigide & balneatio in ea: propter hoc quod frangit acuitatem medicine et inflammationem: & remouet serositatem medicine. Etiam ad hoc conferunt tyriace species quia tales medicine sunt de genere venenosorum. Sed super omnia quando  p.334 medicina non euacuat: confide in clisteriorum beneficiis. Si autem cum his omnibus medicina sumpta non fuerit a corpore expulsa: et accidentia mala multiplicentur: et medicina et materia moueatur ad superius fienda est fleubothomia de sophena: & post de basilica. Vomitus autem magis prouocandi sunt quando medicina generat cordis morsum et nauseam: et facit singultum & prefocationem. Nec tamen contemnenda sunt clysteria. In hoc enim remedio confisus sum vsque ad nunc: & bonum effectum inueni. [supra 10,570] Interdum etiam contingit quod medicina farmaca exhibita euacuat plusquam oportet: et tunc studendum est primo vt medicina a corpore expellatur. Amplius vt intestina confortentur ad retinendum. Tertio studendum est etiam vt materia diuertatur. Quarto vt totum corpus et specialiter cor et cetera membra principalia confortentur. Quinto etiam in casu forti exhibenda sunt stupefacientia et materiam congelantia. Dico igitur primo quod si videamus medicinam secessiuam adhuc in corpore manere & corporaliter & virtualiter exhibeamus aliqua lubrica laxatiua virtutem medicine debilitantia et corpus medicine a corpore expellentia quorum vnum & optimum est aqua ordei calidissima cum muscillagine psilii vel citoniorum in potu exhibita. Hec enim faciunt virtutem medicine debilitari et ipsam a corpore  p.335 expellunt et ita intelligatur in aliis. Hoc autem remedium est bonum si videamus talem euacuationcm superfluam esse ex virtutis medicine fortitudine. Amplius dico secundo quod virtus contentiua intestinorum in tali casu est confortanda: possibile est enim talem superfluam euacuationem esse non propter medicine fortitudinem sed propter contentiue intestinorum debilitatem. Contentiua autem stomachi & intestinorum confortatur cum stipticis & ab intra & extra. Ab intra autem carne citoniorum aromatisata vel non aromatisata: & ab extra cum oleo rosato vel masticino vel mirtino. [10,600] Amplius dico tertio quod est studendum in diuersione materie (verbigratia) possibile est quod materia ad intestina fluat ab omnibus membris et tunc fricationes & balnea multum competunt ad diuertendum materiam ne moueatur ad intestina. Et ex eadem ratione interdum competunt diueretica & interdum etiam competit vomitus. Hec omnia enim diuertunt materiam ab intestinis. Amplius quia interdum medicina laxatiua euacuat vltra debitum superando virtutes corporis et vitales et naturales multum studendum est in tali casu in virtutis confortatione. Et quia somnifera & stupefacientia retinent euacuationes fortes instante magna necessitate non  p.336 est malum dare aliquam opiatam ad immobilitatem materie et ad stupefaciendam animalem virtutem hoc tamen fiendum est cum magna cautela.

6. Capitulum sextum: De vomitu

Quamuis homines sani simpliciter & a tempore non indigant vomitu: tamen homines in quorum stomachis multiplicatur fleuma & colera per vomitum ab egritudinibus preseruantur & in propria sanitate conseruantur. [supra 10,629] Si igitur huiusmodi homines vomitu vtantur secundum quod expedit eorum stomachus a superfluitatibus mundificatur & digestio melior efficitur & corpus renouatur caput etiam & sensus alleuiantur & visus acuitur: quod si vomitus immoderate fiat et vbi non oportet corpus desiccabitur epati et pectori nec non oculis & pulmoni nocebit: venas quoque quandoque scindit et rumpit ex quo passio accidit emoptoica: debet enim fieri vomitus ad plus bis in mense in regimine sanitatis hominum predictorum nec debet talis vomitus in regimine sanitatis fieri stomacho vacuo. Nam talis vomitus laboriosus est nimis. Fiat igitur post cibi saturitatem & sumptionem diuersorum ciborum abominationem habentium et etiam quoddammodo incisiuam virtutem. Non debet vomitus fieri frequenter ne  p.337 stomachus corrumpatur et virtus eius destruatur nec debet obseruari certus numerus dierum inter vnum vomitum et alium. Habentes autem collum longum et pectus strictum et sine carne et humeros eleuatos ad modum alarum & crura tortuosa tales inquam non vtantur vomitu ad conseruandum sanitatem eorum: et quia oculi multum leduntur a vomitu. Interdum cum aliquis vomere voluerit duos pannulos in rotunditate circumuoluat ²⁶³ et super oculos ponat et cum alio panno lato optime liget ne inde auferantur donec vomitus sit completus. [supra 10,657] Et postquam erit perfectus facies aqua rosata est abluenda. In estate quidem cum aqua rosarum simplici. In hyeme vero ponatur in ea aliquantulam ligni aloes & os abluendum est cum hydromelle vel syrupo acetoso & non statim est comedundum nec tardet comestionem donec fames sit fortis: & si contingat vomentem sitire: seda eius sitim cum syrupo citoniorum et non cum iulep nec cum syrupo acetoso: quia ista duo incitant ad vomitum. Et qui vomuerit comedat carnes pullorum facilis digestionis in gelatina vel galentina. Hec de vomitu sufficiant vt competit in regimine sanitatis. De vomitu enim laborioso que fit stomacho ieiuno et cum fortibus medicinis non est hic determinandum: quia non competit sanis corporibus: & si interdum  p.338 forte competeret ad preseruandum ab aliquibus malis egritudinibus. Et eadem ratio est de eo & medicina laxatiua. Vnde eis que dicta sunt superius de medicina laxatiua & ex his que dicuntur de vomitu in isto capitulo patet quid sit faciendum & obseruandum in vomitu laborioso qui fit cum medicina forti.

7. Capitulum septimum: De clysteribus

Quia homines sani sepe & sepius clysteribus vti consueuerunt & similiter suppositoriis: de his breuiter determinandum quantum sufficiat ad regimen sanitatis. Sciendum igitur quod homines in quorum intestinis feces indurari consueuerunt: propter quam indurationem potest colica passio prouenire. Similiter in quorum visceribus ventositates multiplicari consueuerunt vel fleuma muscillaginosum vel ad quorum intestina pauca colera demandatur incitans expulsiuam: [supra 10,681] tales inquam indigent in sanitatis regimine clysteribus vel remollitiuis contra fecum indurationem vel ventositatum dissolutiuis contra ventositatem vel fleumatis euacuatiuis: & similiter intelligatur de aliis humoribus: vel aliqualiter in ordinatiuis contra defectus mordificationis propter colere  p.339 transmisse ad intestina paucitatem: interdum fiunt clysteria mundificatiua viscerum & consolidatiua & restrictiua & attractiua a remotis & impinguatiua. Sed quia his non vtimur in regimine sanitatis de his penitus nulla fienda est mentio in isto capitulo. [supra 10,693] Et est diligenter notandum quod circa exhibitionem clysteriorum multe regule sunt considerande. Prima regula quod clysteria maxime fiunt ad euacuationem intestinorum et ad consumptionem ventositatum in eis: & similiter in renibus. Vnde suspecti de colica passione & dolore renum et specialiter ventoso maxime debent vti clisteribus. Vnde clysteria immediate euacuant ab intestinis inferioribus & renibus & consequenter a partibus superioribus. Euacuant ergo ab inferioribus & eradicant a superioribus per quandam colligantiam inferiorum ad superiora. Secunda regula est quod clysteria fortia non debent fieri nisi materia digesta. Tertia regula est quod clysteria nullomodo fienda sunt cibo existente in stomacho adhuc indigesto quia attraheretur cibus indigestus ad intestina et ad epar. Quarta regula est quod clysteria non sunt nimis frequentanda ne natura debilitetur. [supra 10,712] Quinta regula quod quando exhibetur clystere propter renes: clysterisandus debet iacere supinus: & si propter intestina econuerso. Sexta regula quod non debet fieri clystere in tempore calido | nec in hora calida | sed debet eligi hora aliquantulum  p.340 frigida. Septima regula quod non debet fieri balneum ante clystere | ne in corpore fiat motus agitatiuus. Octaua regula quod qui sunt suspecti de emorroydibus & similibus passionibus ani: non debent vti clysteribus. Nona regula si quis timeret ne clystere retineatur poni debet in circuitu ani auena calefacta vel milium calefactum. Que autem sint materia clysteriorum scitur ex libris simplicium.

8. Capitulum octauum: De suppositoriis

[supra 10,724] Consequenter dicemus de suppositoriis quibus sani interdum vtuntur. Sunt autem suppositoria quedam lenia non acuta: puta facta ex melle & succo mercurialis vel ex sappone gallico vel frusto caulis & similia. Et sunt alia his fortiora: vt suppositoria ex melle acuata cum scamonea vel cum euforbio vel cum coloquintida et similibus. Prima quidem suppositoria ordinantur ad ventrem remolliendum. Et secunda ordinantur ad extrahendum materiam a remotis: & specialiter a partibus superioribus. Prima quidem suppositoria magis competunt in regimine sanitatis quam secunda.

9. Capitulum nonum: De pessariis

De pessariis autem sciendum quod sicut se habent ad intestina suppositoria et clysteria sic pessaria ad matricem. Interdum autem fiunt pessaria ad menstrua prouocanda & ad matricem mundificandum. Interdum ad restringendum menstrua. Interdum fiunt ad confortandum matricem & vt disponatur ad conceptum. Horum autem pessariorum materia scitur ex libris particularibus. Et de isto memini me dixisse superius in capitulo de regimine appropriato ²⁶⁴ sexui femineo & in tractatu quem composui de regimine sterilitatis. In hiis etiam locis dictum est de figura & quantitate pessariorum & de modo immitendi pessaria. Et ideo hic pertranseo & huic operi finem impono cum Dei laude cuius nutu sermo recepit gratiam et doctrina perfectionem.