Ramon de Perelhós

Edited by Alfred Jeanroy & Alphonse Vignaux

Viatge al Purgatòri de Sant Patrici

0. Viatge al Purgatòri de Sant Patrici

(Prològ d'en Perelhós)

 1rIn nomine sancte et individue Trinitatis. Amen En l'an de la nativitat de nòstre Senhor 1398, la vèspra de santa Maria de setembre, obtenguda benedicción de papa Beneseit XIIIe, partigui de la ciutat d'Avinhón, ieu Ramond, per la gràcia de Dieu vescomte de Perelhós e de Ròda, sénher de la baronia de Ceret, per anar al purgatòri de sant Patrici.

E per çò que tots los òmes del mond desiran saber causas estranhas e meravilhas,  p.4 que sian plus plasents naturalment aquelas que òm pòt saber per vista que aquelas que òm pòt saber per ausir dire, per aquesta rasón, ieu, que en mon jovent fori noirit amb lo Rei Carles de França, amb lo qual mossénher mon paire me laissèt, lo qual èra son amiral e camarlenc, e en aquela cort ieu amb tots los cavalièrs e escudièrs de son reialme e dels  1v autres reialmes volia saber volentièr e èsser enformat de las causas meravilhosas, variablas e estranhas que son per lo mond, e aguí lo còr mout enclinat de saber per vista çò que avia ausit dire a divèrses cavalièrs, e de fach ieu me mesí a seguir las aventuras del mond per totas las tèrras de crestians e d'infisels, tant Sarrasins quant d'autres de divèrsas sèctas que son per lo mond, ont rasonablament se pòt anar, en tant que per la gràcia de Dieu la major part de las causas que ieu avia ausidas retraire estranhas e meravilhosas ieu ai vistas tant en tèrra quant en mar, e d'aquelas per vista pòdi far vertadièira fe, e ai sostengut grands perilhs e despens, tant en tèrra quant en mar, e mouts trebalhs e preisons sofertadas en tèrra de Sarrasins e de Crestians, las quals recitar non curi, pausant que non sia en la matèria que ieu vuèlh seguir necessari: tan soletament vòli tocar del viatge  2r del purgatòri de sant Patrici, que es en las encontradas d'Ibèrnia, lo qual viatge amb l'ajuda de Dieu ieu ai fach e complit en tant coma jamai òme non fec depuèis la mòrt  p.5 de sant Patrici.

E aquesta contarai e recitarai en 4 manièiras: primièirament perqué sant Patrici ordenèc lo purgatòri, segondament en qual partida es; tèrçament per qual rasón ieu me mesí al còr d'intrar en lo dich purgatòri, quartament qualas causas ieu ai vistas ni trobadas en lo dich purgatòri, aquelas que revelar se pòdon, car causas i a que non plaça a Dieu que per mi sian reveladas, car non es expedient ni a Dieu plasent, e aiçò per lo perilh que se'n pòt enseguir a aquel que las revelaria o a aquels als quals serian reveladas, lo qual es irreparable.

1. La vida de Sant Patrici

En lo temps que sant Patrici  2v predicava lo sant evangèli en Ibèrnia, lo qual nos apelam Irlanda, e confermés sa predicación per meravilhoses miracles, sant Patrici trobèc en aquela tèrra aissí mudas e salvatjas gents coma si fosson bèstias, e mes mout grand trebalh e pena a ensenhar-los e convertir-los a la fe de nòstre Senhor Dieu Jesú Crist; e sovent lor parlava de las penas d'ifèrn e de la glòria de paradís per retener-los de lor mescresença e de lors pecats, per los confermar en bona vida; mas tot aiçò non valia res, car els disian que non o cresian, sinón que alcuns d'els veguesson la glòria dels bons e las dolors dels mals, ni non se volian tener a la promissión de sant Patrici, que mout avia l'entendement vèrs Dieu.

E per aiçò lo prodòm comencèc a dejunar, velhar e far oración a Dieu e mouts autres bens per la salut de las armas del pòble; e nòstre Senhor li aparèc aissí coma  3r avia fach d'autras  p.6 vegadas, e li bailèc lo libre de l'Evangèli e un bastón, e aquestas causas tenon en Irlanda per grands relíquias, aissí coma es degut. Lo bastón a nom lo bastón de Jesús, per çò que el lo donèc a son servidor, e a la vida meteissa ne fa testimòni que òme que aja aquest libre ni aquest bastón, es senhal que es apòstol d'Ibèrnia. Après nòstre Sénher l'amenèc en un lòc desèrt e li mostrèc una fòssa redonda e escura dedins, e li dis que qui intraria dedins ver confès e penedent seria quiti en un jorn e en una nuèch de tots sos pecats e veiria los torments dels malvatz e los gaugs e la glòria dels bons. E, aiçò dich, nòstre Sénher desaparèc al prodòm, e foc fòrt alègre de çò que nòstre Senhor li ac dich e quand li ac mostrada la fòssa per que el poiria convertir las gents.

E adonc fec començar una glièisa près d'aquel lòc, e mes-i canonges reglars, e fec a la  3v fòssa bonas pòrtas, e tota la ila es clausa d'aiga d'un grand estang ben priond, e fec entorn la fòssa cementèri, e fec la dicha fòssa tancar amb clau, per tal que negun non i intrés sens licéncia, e fec-la claure devèrs Orient de mur, e la clau comandèc al prior de la glièisa. Moutas gents i intrèron en la dicha fòssa en lo temps de sant Patrici per penedença de lors pecatz, e disian, quand èran tornats, que avian vists e sofertats mouts grands torments e grèus, e mout gaug e bèlas glòrias  p.7 vists e ausits.

E sant Patrici fasia metre tots los repòrts en escrich dins la glièisa. Après, el recomandava al pòble totas las causas per lo testimòni d'aquel que i èra entrat; e es apelada la fòssa de purgatòri per çò que òm i purga sos pecats; e per çò car foc mostrada a sant Patrici primièirament per nòstre Senhor  4r es apelat purgatòri de sant Patrici; e d'aquesta religión a divèrses monestièrs en la ila, grands e solemnes, majors que aquel ont es lo purgatòri.

2. (Lo primièr successor de Sant Patrici)

Lo primièr prior que foc de la glièisa èra mout bon prodòme e de bona vida; e fec far una abitación de près lo dormidor ont dormian los canonges, car el èra mout vièlh e non avia mai una dent, e non volia pas que los joves li fesesson ni l'aguesson en esquèrn ni en despièch per sa velhesa e que non li fesson negun enuèg, car sant Gregòri dis que, non obstant que lo vièlh òme non sia plus malaut, sí es el tostemps plus enic e enujós per sa velhesa que los joves; e visitavan-lo sovent e li disian per jòc:
“Paire, quant volriatz vos estar en aquest sègle?” E el respondia:
“Mon filh,  p.8 ieu amaria mai, se plasia a Dieu, de partir tantòst d'aquest sègle que se i estava longament, car non i aguí jamai sinón dolor e caitivitat, e delà  4v en l'autre sègle non trobarai sinón glòria.”

E aquels que li o demandavan sovent avian ausits cantar los àngels en l'abitación del prodòm, e las cançons que disian los àngels èran aitals: “Beneseit èst tu e beneseita sia la tieua dent de ta boca que non tòca viandas delectablas”, car lo prodòm non manjava sinón pan sec, aital coma se fa en aquela tèrra, que se fa de civada; d'aquest pan manja un òme 10 o 12 mealhas per jorn; mas comunament non manjan pan ni bevon vin, ans vivon de carn de buòu e bevon d'aiga e los grands senhors bevon lach segón que plus ample recitarai en son lòc. Aissí meteis lo prodòm bevia aiga freja e l'endarrièr enaquí ac passada sa vida, e anèc a nòstre Senhor enaquí coma tostemps avia desiderat.

E al temps de sant Patrici e après, el fasia metre en escrich tot çò que avian vist aquels que intravan en la fòssa, e alcuns non tornavan, e èran perits per çò car non èran estats ferms en la fe.

3. (Condicions d'intrada al Purgatòri)

La costuma es tala que negun non i pòt  5r intrar sinón per purgar sos pecats e amb licéncia de l'evesque  p.9 e de l'archivesque d'Armanhac (Armagh), que es primat en Irlanda, e l'evesque es aquel en la diocesa del qual es lo purgatòri; e quand aquel que i vòl intrar se'n va a la un d'aquests prelats e li an dicha lor volontat, primièirament lor aconselha que per res no'i vuèlhan intrar e lor ditz que mouts i son intrats que non son tornats, e si l'òme non vòl laissar de i intrar, el li dona sas letras e l'envia al prior de la glièisa, e quand lo prior a legidas las letras, el li ditz sa volontat e li deslausa mout la intrada e li aconselha mout de non intrar e que elegisca autra penedença, car mouts d'autres i son anats que i son perits; e si lo prior ve que non lo puèsca dostar de son prepaus, el lo fai intrar dedins la glièisa e lo fai estar per cèrt temps en penedença e en oración, e al cap del temps el ajosta tots los clergues e canta una messa lo matin en la glièisa, e l'òme que vòl  5v intrar dins la fòssa recep lo còrs de Jesú Crist e pren de l'aiga senhada, enaissí coma sant Patrici ordenèc; après lo mena lo prior e tots los clergues a la pòrta del purgatòri amb la processión cantant las letanias, e adonc lo prior li òbre la pòrta e li ditz lo perilh ont el vòl intrar ni se vòl metre, e consí los malignes esperits li assalhiràn e lo combatràn, e consí mouts i son perits; e si non vòl estar per aquò que no'i intre, aladonc lo senhan e lo benesisson tots los capelans que aquí son, e el se recomanda a lors oracions, e senha-se, e pren comjats, e intra en la fòssa. E lo prior tanca la pòrta  p.10 après el, e la processión en torna; e l'endemàn per lo matin tornan tots los clergues a la fòssa, e lo prior òbre la pòrta, e si l'òme es trobat, els lo ne menan amb grand gaug, e està aquí lo temps que li plai; e si non es trobat en aquela ora meteissa que el intra lo jorn d'avan, els sabon certanament que el [és perdut en cos e en ànima. E lo prior tanca la porta e torna-se'n.]

4. (Autobiografia)

 6r ¹[Après que lo rei Carles fo mort, que era rei de França, jo era estat per long temps en son servici; e puis fui en lo servici del rei Joan d'Aragó, del qual jo fui son primer cavaller, e ell que era mon senyor natural; e fui per gran temps privat e amat de ell, tant com servidor pot ésser de son senyor; e haguí coneixença que lo dit senyor me mostrava en gran amor, e açò trobé en ell e l'amava aitant com servidor pogués amar son senyor, en tant que no'm fora al món tan possible que fer pogués que jo no ho fes per ell. E partí-me del dit senyor ab sa licència del regne] de Valéncia, e venguí [al loc de Millàs,] que es de mon patrimòni e del vescomt[at] de Perelhós; e seguic-se la mòrt de papa Clemenç, que èra del linatge del comte de Guiena, e paucs dias aprés foc facha [elecció en papa dels cardenals lo cardenal de Luna, que es apellat Beneit XIII.

 6v E com jo en algun viatge me so trobat en las parts de Itàlia, en la qual part jo era ab tres galeras armades bé, e de fora mar, s'endevenc que foren al servici del papa Clement e de son collegi; e haguí grans coneixenças ab sos cardenals, los quals ixiren d'Itàlia ab las mies galeras e dos del senescal de Provença, que havia nom Folcant d'Aguolt, venguen vers mi lo primer any de la sisma que tant ha durat; e atura a Roma lo bisbe de Bar, ab lo papa, que se apella Urbà. E havia jo gran coneixença ab los cardenals, en especial ab aquell de Luna que era estat novellament elegit, e lo dit papa B]eneseit me tramés [missat]ges mandant-me anar devèrs el per servir. E enaissí o fesí, lo qual ieu servigui amb licéncia de mon dich senhor lo rei.

Endevenc-se que, ieu estant amb  7r lo papa, lo sobredich rei don Joan, mon natural  p.11 senhor, moric, de la qual mòrt otra lo voler de Dieu ieu fori mout doloirós e trist, aitant com negun servidor pot èsser de la mòrt de son senhor, metent-me al còr en aquela ora que ieu anés en lo purgatòri de sant Patrici e que i intrés per saber, se far se podia, se atrobèron mossenhor en purgatòri e las penas que sofria. E en aiçò me imagenèi las causas e las rasons que avia ausit dire a alcuns del purgatòri.

E après alcuns dias d'aquesta volontat que ieu avia de anar e de intrar en lo dich purgatòri, per via de confessión parlèi amb lo papa, disent-li tota ma entención, lo qual mout fòrt m'esquivèt e me devedèt que per res del mond ieu non o ensagés; e otra çò qu'el me dis, m'o fec dire a alcuns cardenals sos privats e especialment a dos: la un èra de titolat de Taraçona, que èra del linatge que lo sobrenom s'apèla Galnièlho, l'autre  7v cardenal se apelava Jofré de Santa Elena, E present un fraire mieu, apelat mossenhor Ponç de Perelhós, lo papa fòrt me amonestèt de non i anar en tant que aissí fòrt me tenguèron que a penas lor poguí escapar.

Enaprès alcuns jorns, ieu parlèi amb lo papa, disent-li que per res ieu non laissaria aquest viatge; e obtenguda sa benedicción, partivi lo jorn de santa Maria de setembre, l'an dessús dich, e fi mon camin per França. E fori a la cort del rei a Paris, del qual ieu èra antic servidor, e aissí meteis èra son camarlenc e son paire que aissí meteis m'avia noirit, e d'edat fòrt jove aissí meteis fori son camarlenc;  p.12 e del rei de França, de sos oncles e fraires, del duc de Berri e de Borgonha ieu aguí letras de recomandación al rei d'Englatèrra, que èra son gendre, e autres senhors d'Englatèrra; començant lo matrimòni avian fachas trèvas de 30 ans. Ieu partí de París  8r e per mas jornadas fori a Calais, ont me mesí en mar per passar en Englatèrra.

5. (Viatge a Irlanda)

Ont fori lo jorn de Tots Sants. D'aquí parti, fasent mon camin per Londres, passant per sant Tomàs de Conturb[er]ie; de Londres aguí novèlas que lo Rei d'Englatèrra èra en grand parc enclaus, aissí com lo bòsc de Vincenas près París, apelat Got, près Ocsonia 8 milhas, ont a grand estudi, lo qual lòc los Engleses apèlan Estancfort (Ocsenaford); de la qual part es fòrt bèl, e lo rei i a mout fòrt e bèl ostal e grands casas dedins. E per las letras que ieu portava del rei de França fori ben fòrt receubut, e me feron fòrt per lo rei grand onor, e me feron guidar e ben anar segur per tot son regne, lo qual ieu travessèi tot sens repausar. Es vertat que amb lo rei demorèi 10 dias.

Partivi de la cort e fori per mas jornadas en una encontrada apelada Chestressier, que es en la marcha  8v de Galas; fori en la ciutat Chester e aquí ieu loguèi una nau per passar en Irlanda, amb la qual ieu montèi la còsta de Galas; fori en un lòc apelat Oliet; d'aquí partí e travessèi lo gòlfo amb bèl vent entrò la via d'Irlanda. D'espalege en la ila d'Arman, que foc del rei de 100 cavalièrs en lo temps  p.13 del rei Artús, e al jorn de uèi es ben poblada e es del rei de Englatèrra; e d'aquí tostemps travessèi amb bon temps, e arribèi en Irlanda al cap d'alcuns jorns d'espalege, davant la ciutat de Belvi Dublin, que es assés grand ciutat.

Aquí ieu trobèi lo comte de la Marcha, que èra cosin germàn del rei Richard d'Englatèrra e de la regina, al qual ieu dissí ma entención del viatge que ieu volia far; lo qual me recolhic mout notablament, per las letras del rei d'Englatèrra e de la regina, lo qual me desconselhèc fòrt lo viatge, disent que per doas rasons ieu non devia far lo dich viatge: la primièira  9r es que ieu avia a far grand camin e passar per tèrras de gents salvatjas, las quals non avian regiment de gent en que negun se degués fisar; l'autra rasón èra que la intrada del purgatòri èra mout perilhosa causa e mouts bons cavalièrs s'èran perduts, que non èran tornats; aissí que per res non volgués temptar Dieu ni enganar me meteis. De contrastar a ma anada lo dich comte fec son poder, e quand el vic que ieu èra aissí enclinat, el me donèc de sos rossins e de sas jòias, e me bailèc dos de sos escudièrs, la un apelat Joan Dirai, lo qual me menèt per la tèrra que lo rei d'Englatèrra ten en Irlanda e tant coma me cavalguèi non me laissèc res despendre, pausant que el me fasia lo despens a mon desplaser, e l'autre apelat Joan Talabòt que sabia la lenga d'Irlanda, que èra mon trochamant.

E aquests dos avian mandament de me menar a l'archivesque d'Armanhac (Armagh), e aissí  9v o feron, lo qual es primat en  p.14 la ila, e los Ginoeses (Irlandeses) lo tenon coma papa. Lo qual ieu trobèi en la vila de Diondan (Drogheda), la qual es aissí grand coma Puègcerdàn o Tarragona. Los sobredichs me presentèron a l'archivesque, al qual ieu bailèi letras del rei e regina d'Englatèrra e aissí meteis del comte de la Marcha, e lo dich archivesque me receubèc mout ben e me fec grand onor; lo qual, après que ac saubuda ma volontat, me deslausèc fòrt mon viatge, e m'amonestèc fòrt de no'i anar, disent que otra lo perilh que èra en la intrada del purgatòri, el ni negun non me poiria far segur per la tèrra del rei Irnel (Ó Néill) ni d'autres senhors, per las tèrras dels quals avia a passar avans que fos al purgatòri; e si non me volia pèrdre de cèrta sciéncia, que per res non o ensagés; e après el me mes en lo revestiari de la grand glièisa, ont el mout m'amonestèc  10r e me preguèc que per res ieu non volgués intrar al dich purgatòri, disent-me mout de perilhs e d'escàndols que se son seguits a divèrses dins lo purgatòri, que s'èran perduts; e encara me dis tots los perilhs que se pòdon endevenir ni i son, als quals ieu respondèi segón que Dieus m'avia aministrat, afermant que jamai non laissaria mon camin; e quand vic que de ma opinión non me poguèc revocar, donèc-me tot l'endreçament que pòc, e me donèc licéncia, e me confessèc, e presí de sa man nòstre Senhor fòrt secretament, e dis-me que dins la setmana el seria en una vila apelada Dandela (Dundalk) e aissí o fec.

Ieu de present partí d'el, e fori en la dicha vila, e d'aquí tramès al rei Irnel (Ó Néill) que  p.15 èra en la ciutat d'Armach, lo qual de fach me tramés salconduch e un de sos cavalièrs e un autre de sos messatgièrs per conduire-me entrò  10v que fos amb el. E l'archivesque venc al dich jorn e menèc ben 100 òmes d'armas armats a la lor manièira per acompanhar-me, e bailèc-me un autre trochamant, cosin germàn de Joan Talabòt, lo qual avia nom Tomàs Talabòt; e amb los 100 òmes d'armas ieu intrèi en la tèrra dels iretges (Ireses) salvatges, ont lo rei Irnel (Ó Néill) senhorejava. E quand aguí cavalgadas qualque 5 lègas, los dichs òmes non ausèron passar plus avant, com fosson tots grands enemics; aissí que els se demorèron en un puèg, e ieu presí lo comjat e anèi avant.

E après que aguí anada qualque mièja lèga, trobèi lo conestable del rei Irnel (Ó Néill) ben amb 100 òmes a caval, armats aissí meteis a la lor manièira, amb lo qual ieu parlèi. E partivi de lui e fori amb lo rei, lo qual me recolhic ben segón la lor manièira e me tramés present de manjar, çò es carn de buòu, car els non  11r manjan pan ni bevon vin, car non n'an; mais bevon aiga, e los grands senhors bevon per noblesa lach, e alcuns del broet de la carn.

E per tal que las lors costumas son a vos assés estranhas, lo plus cort que poirai vos contarai alcuna causa de lors condicions e manièiras, e de çò que ieu veguí amb lo rei, amb lo qual a mon retorn tenguí la fèsta de Nadal, pausat que a l'anar, quand fori lo primièr còp amb el, non agués assés vist.

6. (Costumas dels Irlandeses)

Es vertat que lo rei ven per successión, e a divèrses  p.16 reis en aquela ila, la qual es aissí grand coma la ila d'Englatèrra; emperò lo major es aquest Irnel (Ó Néill), e tots los autres son de son linatge venguts. Aquest a ben 40 òmes a caval, cavalgan sens sèla amb un coissin, e cascun pòrta mantas entretalhadas; segón que es,  11v els s'arman de còta de malha, e pòrtan-las cenchadas, e an gorgeireta de malha e capelinas redondas de fèr amb espasas e cotèls e lanças fòrt longas, emperò son fòrt primas a la manièira de las lanças anticas e an dos braças; las espasas son aitals coma aquelas dels Sarrasins, que nosautres apelam genovesas; lo pom e la crotz son d'autra manièira: lo pom es aital coma una man estenduda, los cotèls son longs e estrechs aissí coma lo det merme, e son tòrts e talhan fòrt ben. Aquesta es la manièira de lor arma, e alcuns s'ajudan d'arcs, que son aissí petits coma mièg arc d'Englatèrra; emperò fan aissí grand còp coma los Engleses, e son aissí ben ardits, e a long temps que guerrejan amb los Engleses, e lo rei d'Englatèrra no'n pòt venir a cap. Pausant que i aja divèrsas d'autras batalhas, lor manièira  12r de guerrejar es semblant d'aquela dels Sarrasins, e enaissí cridan. E van vestits los grands senhors amb una còta sens dobladura entrò al genolh e fòrt escolatada a guisa de femnas, e pòrtan grands capairons que duran entrò al correg, e pòrtan los vestits la cogola aissí estrecha coma lo det; non pòrtan cauças ni sabatons, ni pòrtan bragas, ans se cauçan los esperons sobre los talons nuds.

E en aquest estat èra lo  p.17 rei lo jorn de Nadal, e tots los clergues e cavalièrs, evesques e abats, e de grands senhors. Los comuns van aissí coma pòdon, mal vestits, emperò tots los majors pòrtan mantèls de flissa; e mostran totas las parts vergonhosas, tant las femnas quant los òmes. Las paubras gents van nudas, emperò tots pòrtan d'aquels mantèls, àvols o bons, e aissí meteis las dònas.  12v La regina e sa filha e sa sòr èran vestidas e ligadas de verd; emperò las domaisèlas de la regina, que èran ben 20, èran descauças, e èran enaissí vestidas coma vos ai dich dessús, e mostravan tot quant avian amb tan pauca de vergonha coma de mostrar la cara.

E avia amb lo rei qualque tres mília rossins, e mouta paubra gent, als quals fasia lo rei mout grands almoinas de carn de buòu.

E son dels plus bèls òmes e de las plus bèlas femnas que ieu aja vistas en part del mond. Els non semenan negun blat, ni non recolhisson ponch de vin, solament lor vida es de carn de buòu, e los grands senhors bevon lach, e los autres del broet de la carn, e los comuns aiga, e an pro boder, com totas lors carns sian de buòus e de vacas e de bons rossins.

Lo dia de Nadal, segón que disian los trochamants e alcuns autres que sabian parlar latin, tenia cort lo rei; emperò la sieua taula non èra sinón jonc estendut per tèrra, mas de près el li metian èrba plus delicada per torcar la boca,  13r e portavan-li la vianda sobre bastons, aissí coma òm pòrta semals: podètz pensar consí los escudièrs èran abilhats, Dieus o sap. Las bèstias non manjavan  p.18 sinón èrba en lòc de civada e la fuèlha dels agréfols, la qual tòrran un pauc, per las espinas que son a la fuèlha. E aiçò sufís quant a las lors costumas, car plus non n'entendí parlar.

Lo rei me recolhic fòrt ben e me tramés un buòu e lo sieu còc. De pan ni de vin non avia en tota sa cort, emperò per grand present me tramés dos fogassets aissí prims coma neulas, e plegavan-se aissí coma pasta crusa, e èran de civada e de tèrra, aissí negres coma carbons, ben que èran saboroses. Lo rei me donèc salconduch per passar per sa tèrra e per sas gents a pè e a caval, e parlèc mout amb mi, demandant-me fòrt dels reis crestians, e especialment del rei de França e d'Aragón e de Castèla e de lors costumas e de lors manièiras de viure e segón que me aparia  13v per sas paraulas, els tenon las lors costumas melhors e plus perfièchas del mond.

Lors ostals son comunament, e la major part, près dels buòus; e amb los buòus fan lors ostals e cascun dia se van mudant per los erbatges; a la manièira dels alams (alarbs) de Barbaria o de la tèrra del Saudàn, eissian els un dia de lors vilas, e van mouts ensems.

7. (Arribada e preparatòris)

De la cort del rei ieu partí e fi mon camin per divèrsas tèrras entrò una de lors vilas apelada la Processión (Protección). A neguna persona non fasian mal, ans an ben en grand devoción Sant Patrici e dès long temps entre los reialmes e los reis tenon aquela vila segura, e los pelegrins que lai van es fòrça de laissar aquí lors bèstias, car non poirian passar las montanhas ni las aigas rossins ni autras bèstias. Enaissí que d'aquí [partent] ieu anèi a pè d'aquí a la vila ont es lo priorat, e dins lo priorat es lo purgatòri, e a-i  p.19 un grand lac priond, ont es la dicha ila. L'aiga  14r es bona a beure, e dins lo lac a divèrsas autras ilas. Las aigas son tan grandas en la ila que sobre las plus nautas montanhas a penas pòt òm passar per las aigas, ans se n'intra òm entrò al genolh, aissí que a pè i a grand pena, e a caval mout major.

E seria meravilhas que òm ne pogués passar. Partent-me de la Processión (Protección), lo senhor del lòc, que es grand senhor, e son fraire, que avian grand devoción a sant Patrici e ajudan mout a endreçar los pelegrins, vòlc anar amb mi, e m'acompanhèc entrò lo monestièr, ont ieu fori mout fòrt receubut. Passèi lo lac amb una barca d'un fust cavat, car autras barcas non i avia. Lo senhor de la Processión (Protección) e lo prior que aquí èra se tenian ensems.

De mantenent que ieu fori en lo monestièr, me demandèron si ieu volia intrar en la purgatòri, e ieu respondèi que òc; e adonc els me van fòrt amonestar que per res non i volgués intrar ni temptar Dieu,  14v com tan solament non i agués [perilh] del còrs, mas del còrs e de l'arma, que monta plus, disent e mostrant-me los perilhs e las fòssas d'aquels que i son mòrts. E quand els viron mon fòrt prepaus, els me dissèron, e especialment lo prior, que convenia que ieu fesés segón las ordenanças del monestièr, aissí coma sant Patrici avia ordenat e sos predecessors, segón que es en lo Capítol que parla de sant Patrici. E aissí ieu fesí, segón lor ordenança e convén a far, amb grand devoción, tot çò que fan aquels que per malautias o per autres perilhs esperan la mòrt. E tot aiçò fach, amb grand processión els acostumavan de menar a la glièisa aquel que i intra. E  p.20 tostemps me amonestavan fòrt que per res ieu non i volgués intrar, e que revoqués ma intrada, e que per purgar mos pecats me volgués metre en alcuna  15r religión per servir los fraires o per èsser religiós, e non me volgués metre en tan grand perilh.

E fachas totas las ordenacions en la glièisa, segón que davant ai recitat, que sant Patrici ordenèc, tot aiçò fach, els, amb tots los clergues que aver se pòdon de l'encontrada, cantan grand matin lor messa de requiem a aquel que intra dedins. E tot çò que s'i apertenia els feron a mi.

E estant en la glièisa ieu parlèi amb un nebot mieu, filh de ma sòr, e èra del linatge de Centelhas, e èra doctor, e amb dos filhs mieus, dels quals lo major avia nom Loís, e l'autre Ramond e amb ma companhia e servidors. Els aissí ordenèron de lor retorn, al cas que Dieu fesés sa voluntat de mi, e bailèi a mossenhor Bernat de Centelhas, mon nebot, mon testament, lo qual èra sacrestàn de Malhòrca.

E tot aiçò fach, lo prior  15v e los fraires e lo senhor de la Processión (Protección) me demandèron, en cas que ieu morís, ont volia èsser sosterrat; e ieu vau lor respondre que la tèrra èra lo sepulcre dels mòrts e que aiçò ieu remetia a els. E amb la dicha processión els me menèron a la pòrta del purgatòri, e aquí ieu fesí 4 cavalièrs, dels quals los dos foron mos filhs, los autres dos foron un Englés, apelat mossenhor Tomàs, e l'autre foc mossenhor Pèire Maço del regne de Valéncia. E après cantèron las letanias, e me donèron de l'aiga senhada, e lo prior m'obric la pòrta  p.21 e dis-me talas paraulas davant tots aquels que i èran:
“Vec-vos lo lòc ont vos volètz intrar e anar, mas si vos me volètz creire mon conselh, vos vo'n tornaretz arèire, e emendaretz en alcuna manièira vòstra vida en aquest sègle, car mouts òmes i son intrats que jamai non tornèron, ans son perits en còrs e en arma, per çò car non an aguda ferma cresença en Dieu Jesú Crist, e per aiçò els non pòdon sofrir los torments que lai son. Totas vegadas se vos i volètz intrar, ieu dirai çò que i trobaretz.”

E aladonc ieu dissí-li que sens falha, amb lo voler de Dieu, ieu i intraria per purgar mos pecatz; e alavetz el me dis:
“Del fach de la fòssa non vos vòli ren dire, car vos vesent trobaretz mas en alcun lòc Dieus enviarà sos messatgièrs, que vos ensenharàn tot çò que deuretz far; e tantòst se n'iràn e vos laissaràn tot san e sal coma aicí ètz, coma an fach amb aquels que davant vos i son intrats.”

E alavetz ieu presí comjat de tots aquels que aquí èran, e los baisèi en la boca, e comandèi-me a Dieu, e intrèi dedins; e derrèire mi intrèc un cavalièr, apelat mossenhor Guilhèm, senhor de Corsí, lo qual èra nomnat, e èra lo major òme e sa molhèr la  16v major dama que fosson entorn la regina d'Englatèrra, que èra filha del rei de França. E totas las causas que far s'apertenian a la intrada fec amb mi, aissí meteis coma ieu. Los fraires nos amonestèron fòrt que non parlessem l'un amb l'autre, e, ben que las paraulas e'ls perilhs que tant me èran estats dichs dels divèrses torments per los quals aquels que intrats i èran s'èran perduts e perits me mesèron assés dobtes en lo còr e en l'entendement,  p.22 mas la grand volontat que ieu avia de saber l'estament en que lo rei mon senhor èra, e aissí meteis de purgar mos pecats me fasia oblidar tot çò que endevenir me podia, e recomandèi-me a las bonas oracions del[s] bons prodòms, e garnigui-me de fe e de cresença lo mièlhs que poguí, e senhèi-me del senhal de la crotz, e comandèi-me a Dieu, e intrèi dedins lo purgatòri, e mon companhón après.  17r E lo prior tanca la pòrta e se'n torna amb sos clergues a la glièisa.

8. (Transición)

Quand ieu fori dedins la fòssa, ieu trobèi tantòst a la fòssa cap, e non ac de long sinón qualque dos canas de Montpelièr; e la fòssa es al cap un petit tòrta a la man esquèrra. E tantòst que ieu fori al cap de la fòssa, ieu ensagèi amb las mans si trobaria trauc ni lòc per ont ieu pogués anar avant, mas non trobèi. Es vertat que a l'anar que ieu fi avant, sentigui lo cap de la fòssa fòrt flac, e semblava que si òm s'i sostengués que se n'intraria. E ieu me vau seire lo plus bèl que poguí, e estèi en aquel estament ben passada una ora que non me pensava que alres i agués; e a mi me pres una susor e grand angoissa de còr, aissí coma se la mar me fes mal que navegués, e a cap de pausa ieu me condormí per l'angoissa  17v que avia aguda; e tantòst venc un troneire aissí grand que tots aquels que èran al monestièr, tant los canonges coma aquels que èran dedins, lo sentiron aissí coma si fos dels troneires que se fan en estiu; e lo temps en que eram èra ivèrn, en  p.23 lo mes de desembre, e èra lo cèl clar, de que tots aquels que l'ausiron agron grands meravilhas. E en aquela ora ieu casèi, aissí coma si casés del cèl; a mon vejaire casèi qualque dos canas de naut; emperò per l'angoissa que ieu avia aguda e que èra tot dormilhós, ieu fori un pauc embaït, emperò lo grand troneire que èra estat tan terrible quasi m'avia eissordat, e a cap d'un pauc ieu revenguí, e dissí las paraulas que per lo prior m'èran estadas mostradas, las quals son aquestas: “Christe fili Dei vivi, miserere mei!” e alavetz ieu veguí la  18r fòssa obèrta, per la qual ieu mout longament anèi e perdèi mon companhón que non lo veguí ni saubí que s'èra fach.

9. (L'entrada del Purgatòri)

E anant enaissí tot sol per aquela fòssa, tant plus anava avant, tant plus la trobava cava e escura, e tant anèi que perdèi del tot la clartat de tot lum. E quand ieu aguí anat un pauc avant, ieu intrèi en un lòc que m'aparèc lo cap, e aquí ieu trobèi una sala segón que lo prior m'avia dich e ela non avia autra clartat sinón enaissí coma en lo mond es entre nuèch e jorn en los jorns d'ivèrn. La sala non èra pas clausa entorn, mas èra en colomnas e amb arcs vòuts, aissí coma una claustra de monges. E quand ieu aguí pro anat amont e aval, ieu fori fòrt meravilhat de la faiçón que ieu veguí an aquela sala, e intrèi dedins e vau-me séser. E fori fòrt meravilhat de la grand belesa que èra en aquela sala  18v e aissí meteis de l'estranha faiçón que, a mon semblant, en lo mond ieu jamai non avia vista tant bèla sala en part ont ieu fos estat.

E quand ieu aguí segut una grand pèça, venguèron a mi 12 òmes, que tots me semblavan òmes de religión e tots èran vestits de raubas blancas, e tots intrèron dins la sala, e a lor venir saludèron-me fòrt umilment e un d'els me semblava èsser major, quasi coma prior, e aquel parlèc amb mi per tots los autres, e fòrt me confortèc e me dis:
“Beneseit sia Dieu, que totas causas a en poder, e que en ton còr a mes lo bon prepaus; el perfecisca en tu lo ben que i a començat, e per çò car tu èst vengut en aquest purgatòri per tos pecats, sàpias que lo te convén far ardidament aquest fach, e si non o fasias, tu perdrias lo còrs e l'arma per ta malvestat. Car tantòst com nos siam partits d'aquesta sala, ela  19r serà tota plena de diables, que tots comunament te tormentaràn e te menaçaràn  p.25 de far encara piègs, e els te prometràn que te tornaràn encara arèire san e sal a la pòrta per ont tu èst intrat, si tu los vòls creire, e enaissí t'assalhiràn. E si tu consentisses a els per grand còp de mals que te façan ni de torments, ni per paor de menaças que els te façan, tu periràs en còrs e en arma. E si tu creses fermament e metes tota ta cura e tota ta pensa e ta cresença en Dieu, tu seràs quiti de tots los pecats que tu auràs fachs, e veiràs los torments que son aparelhats als pecadors per los pecats purgar, e lo repaus ont los justes se repausaràn e se delecharàn. E garda-te que tu ajas Dieu en bona remembrança; e quand los diables te tormentaràn, apèla lo nom de nòstre senhor Jesú Crist, e per aquel seràs tu tostemps deliure de tots  19v los torments ont tu seràs mes. Nos non podem plus aicí demorar, mas amb tant nos te recomandam a Dieu.”

E puèis cascun me donèc sa benedicción e anèron-se'n.

10. (Arribada dels demònis)

E ieu demorèi tot sol, vestit d'una rauba de la fe de Jesú Crist, e armat de tot mon poder de grand esperança d'aver victòria, amb grand contrición en mon còr de tots los pecats que a mi me podian recordar aver fachs, avent fermament tota ma esperança en Dieu, e suplicant-lo umilment  p.26 que en aquest pas aissí estrech e perilhós non me volgués desamparar, aissí meteis pregant e suplicant-lo que me donés fòrça e poder contra los enemics; e la pietat de nòstre senhor, que jamai non falhic a òme que i aja esperança.

Aissí coma ieu estava assegut tot sol a la sala, e esperant la grand batalha dels malignes esperits, ieu ausigui sobdament un grand bruch, aissí coma  20r si tot lo mond i fos ajostat per far un grand bruch e que cascun cridés en auta votz de son poder: non cresí que major bruch se pogués far, e si la virtut del cèl non m'agués gardat e los prodòms non m'aguesson ensenhat, ieu fora eissit de mon sen.

Aprés aquest bruch venc l'orribla visión dels demònis, car de totas parts d'aquela sala èran tan espesses que negun non los pògra comptar. E ieu los vesia ben en divèrsas e lajas fòrmas, e els me saludèron, e me regardèron, e dissèron-me, aissí coma per retrach:
“Los autres òmes del mond que çaïns venon non venon pas entrò a la mòrt; e per çò te devem nos grand grat saber e redre plus grand gasardón e loguièr que als autres que nos retenem, ans tu doçament tu as mout ben servit, tu venes aicí sofrir torments per los pecats que as fachs e perpensats, per los quals  20v tu auràs amb nos torments e grands dolors. Mas per çò que tu nos as servits,  p.27 si tu creses nòstre conselh e tu te'n vòles tornar, nos te laissarem encara viure al mond grand pèça amb grand gaug e plaser; e sinón, tu perdràs totas las causas que te poiràn ajudar e èsser bonas ni doças al còrs e a l'arma.”

E aiçò me disian els per me decebre e per menaças e per lausengarias; mas Dieus que me metia al còr e ieu los mespresava de totas las menaças, e non curava, ni jamai non fori embaït ni per unas causas ni per autras, ans me tenguí tot segur e ren non lor respondèi. E quand los demònis veguèron que ieu los mespresava de tot, se comencèron las dents a croissir dessobre mi, e feron grand fuòc en la sala, e lièron-me fòrt per los pès e per las mans, e gitèron-me al fuòc, e rosseguèron-me amb cròcs de fèr per los braces, e cridavan  21r e bramavan per far-me major paor e per me mai espaventar. Mai Dieu, que d'esperança m'avia garnit, no'm laissèc oblidar lo sieu nom, ni çò que los prodòms m'avian dich e ensenhat, que ieu apelés lo nom de Dieu; e en aquesta manièira me defendèi a lor assaut. E tot primièr me gitèron al fuòc, mai tantòst que ieu nomnèi lo nom de Jesú Crist, tantòst ieu fori garit e tot lo fuòc s'escantic que non i demorèc pas una sola beluga. E quand ieu veguí aiçò, recobrèi còr e fori mout plus ardit que non èra davant, e fermèi mon còr que jamai plus non los dobtaria, pusque en apelant lo nom de Jesú Crist ieu los avia tots vencuts.

11. (Lo primièr camp)

E adonc feron los demònis grand bruch, e se n'eissiron de la sala, e se partiron en moutas parts; mas assés ne demorèron amb mi, e aquels que amb mi demorèron me tirèron per una tèrra gasta mout longament. Aquela  21v tèrra èra negra e tenebrosa, e jamai non veguí sinón los malignes esperits que me rossegavan per lo mièg d'aquela tèrra; e vent a-i fòrt suau, aissí que a penas lo podia òm ausir; mai el m'èra semblant que lo vent me passés e me trauqués tot lo còrs, que mout me grevava.

E d'aquí los demònis me menèron devèrs orient, là ont lo solelh se lèva als plus longs jorns de l'estiu. E quand forem un petit avant, els me tornèron là ont lo solelh se lèva als jorns de l'ivèrn, e venguem a la fin del mond, e aquí ausigui cridar e plorar e gemir e plànher moutas personas tan doloirosament e tan durament que me semblava que totas las gents del mond i fosson ajostadas per far dòl: e ont mai anavam avant, plus fòrt las ausia e entendia lor grand dolor. E d'aquí venguem en un long camp plen  22r de dolor e de caitivitat; e èra tan long que non podia veser la fin, tant èra long. E aquí avia òmes e femnas de totas e divèrsas estats, que jasian en  p.29 tèrra tots nuds e tots estenduts, los ventres dejós, e estavan amb clavèls ficats en tèrra, ardents, per las mans e per los pès; e dragons ardents tots se jasian sobre els e lor ficavan las dents ardents dedins lo còrs e en la carn, e semblava que los deguesson manjar. E de la grand angoissa que aquelas gents sofrian, els mordian la tèrra e cridavan per moutas vegadas mercé; mas non i avia qui pietat ni mercé n'agués, car los demònis cridavan per mièg d'els e per dessús, e los batian mout vilanament.

E adonc los demònis me menacèron d'aquels torments, disent-me:
“Tals torments sofriràs tu, si non creses nòstre conselh. Nos non te requerem autra causa sinón que tu laisses çò que as emprés ni començat  22v de far e que te'n retornes; e nos te metrem defòras la pòrta ont tu èst intrat e te'n iràs sens mal sofrir.”

E ieu non los denhèi ausir ni lor volguí respondre res, ans me recordèc consí nòstre Senhor m'avia deliurat. E quand els veguèron aquò, els me gitèron contra tèrra, e me volguèron ficar clavèls per las mans e per los pès; e ieu apelèi lo nom de Jesú Crist filh de Dieu viu, per lo qual los demònis non me pògron far negun mal, ans fori deliure.

12. (Lo segond camp)

E d'aquel camp me menèron en un autre camp, ont avia mai de dolors que al primièr. E aquel camp èra  p.30 plen de divèrsas gents e de divèrses estats, e aquelas gents èran amb clavèls ficats, aissí coma los autres, mai els avian grand diferéncia, que aquests avian serpents que lor mordian las conolhas del còl, e per lo còrs las serpents metian las  23r tèstas dessús lo pièchs de las gents, e ficavan agulhons pel mièg del còr, e de tals n'i avia sobre los quals grapauds e lauserts mout grands e orribles los gratavan tots cremants, e avian los bècs mout aguts e longs, dont los ferian pel mièg del pièchs e lor trasian lo còr del ventre. Aquestas gents fasian lo major dòl que podian, lo qual èra mout orrible. E los demònis corrian pel mièg d'els, que los batian e tormentavan mout asprament. E lo camp èra tan long que ieu non podia veser la fin, mas lo ample veguí ben, e los demònis me dissèron:
“Aquest torment sofriràs tu si tu non te'n tornas.”

Mas ieu non volguí res far, e los demònis me volguèron tormentar per fòrça; mas els non poguèron; per lo nom de Jesú Crist que ieu apelèi d'aquest torment fori ieu deliure.

13. (Lo tèrç camp)

Mas los demònis me menèron en un autre camp, ont avia  23v d'aquels dont ieu podia aver dòl e grand angoissa e pietat en mon còr. E lai avia tantas de gents que òm non las poguèra comptar: las gents jasian en tèrra sobre menuts clavèls en els ficats, ardents, que òm del cap entrò als pès non trobaria pas tant d'espasi per metre lo cap del det plus petit de la man. Aquels se planhian aissí coma gents que son près de la mòrt, e a penas podian els formar lor votz, e èran aissí coma los autres. E un vent ventava tan fòrt sobre els que los traucava tots; amb los torments los demònis i èran, que mout fòrt los tormentavan, e los batian tant cruselment que negun non poguèra veser piègs. Puèis me dissèron los demònis:
“Aquests torments sofertaràs tu si tu non te'n vòles tornar.”

Mas no'i volguí consentir. Aladonc  24r me gitèron en tèrra, e volguèron me tormentar aissí coma los autres, mas non poguèron, car ieu apelèi lo nom de Jesú Crist, e enaissí escapèi.

14. (Lo quart camp)

Mout s'esforçavan de grevar-me, e menèron-me d'aquest tèrç camp en un autre camp, lo qual èra tot plen de fuòc. En aquest fuòc eren totas manièiras de torments; e de mouts terribles e grèus; e mouta gent i avia, e tants que èra sens nombre, don los uns penjavan per los pès amb cadenas de fèr cremants, los autres per las cambas, los autres per las mans, los autres per los braces, e avian los caps dejós que cremavan en flama de solpre, e los rostian sobre grands gresilhas de fèr cremants; los autres rostian en grands astes sobre lo fuòc, e fasian rajar sobre lor carn gotas de divèrses metals cremants, que los demònis estillavan sobre els. Aissí los tormentavan los demònis  24v de divèrses torments e aquí non avia negun mètge que òm podia veser tots los torments que òm poiria pensar. E aquí veguí mouts de mos companhons, e mouts que ieu conoissia, e de  p.33 mos parents e parentas; e aquí ieu veguí lo rei don Joan d'Aragón, e vi fraire Francés del Puèg, de l'òrde dels fraires menors del convent de Girona, e veguí na Aldosa de Queralt, la qual èra ma neboda, la qual encara non èra mòrta quand ieu partí de la tèrra, ni ieu non sabia sa mòrt.

Tots aquests èran en via de salvación, mas per los pecats èran en aquela pena. La pena major que ma neboda avia ni sofria sí èra per los afachaments que en la cara s'avia fachs en sa vida. Fraire Francés, amb lo qual aissí meteis ieu parlèi, sofria sa major pena per una monja que traissèc  25r d'un monestièr, e fora estat damnat se non fos per grand penedença e contrición que ac de son pecat, e penedença facha en sa vida.

E aquí ieu parlèi mout amb lo Rei mon senhor, lo qual, per la gràcia de Dieu, èra en via de salvación. La rasón per que sofria pena non vòli dire, ben dic que los grands reis e prínceps que son en lo mond se devon sobre totas causas gardar que façan justícia per far plaser ni favor a negun ni a neguna. D'autres plus acostats òmes e femnas del linatge dont soi ieu eissit i veguí.

Dels quals non curi parlar, sinón regracie a Dieu car sai que son en via de salvación. Plaça a Dieu que siam en aquel nombre, se mièlhs non podem. Mai si en aquest sègle la persona sabia consí los pecats son punits, avans se laissaria per petits tròces talhar que ausés pecar;  25v ni sabia los brams ni las vilanias que i èran, car amb los torments que las gents sofrian èran los  p.34 demònis, que los tormentavan, que menavan tant grand bruch en cridant e udolant. E sí me volguèron tormentar, mai ieu apelèi lo nom de Jesú Crist, per lo qual els non me poguèron far mal.

15. (La ròda de fuòc)

Aprés aiçò me menèron los demònis en una grand val ont ieu veguí un grand fuòc ardent, ont avia una grand ròda, tota de fèr ardent, dont los rodets e las brancas èran totas plenas de cròcs de fèr cremant; e a cascun cròc pendia una arma. Aquela ròda èra tota drecha, la meitat en bas, e l'autra encontra la tèrra, ont avia fuòc negre aissí coma fuòc de solpre, e cremava aquels que penjavan en la ròda. Adonc me dissèron los demònis:
“Aquestas penas  26r sofriràs tu, mas nos te mostrarem primièirament qual torment es aiçò.”

E alavetz menèron los demònis d'una part e d'autra la ròda, los uns contra los autres, e feron eissir grands flamas de fuòc per lo mièg e entorn la ròda, e comencèron-la de rodar, e feron-la tan sobdament anar e rodar que negun non podia veser la un o l'autre de tots aquels que penjavan a la dicha ròda, ans semblava, quand  p.35 rodava aissí fòrt, que non i agués sinón fuòc. E aquels que i penjavan a la ròda planhian mout doloirosament. E alavetz los demònis me prenguèron, e gitèron-me sobre la ròda, e en rodant ieu apelèi lo nom de Jesú Crist, e tantòst ieu salhigui de la ròda, e fori deliure d'aquest perilh e d'aquest tan grand torment.

16. (Los banhs de metals fonduts)

 26v D'aquel tan grand torment me menèron los demònis en un autre, ont ieu veguí una grand maisón tota fumant, aissí coma una fornatz, e èra tan longa que negun non podia veser lo cap. E aissí coma los demònis me rossegavan per aquela part, quand ieu fori un pauc avant, ieu volguí demorar un pauc, car ieu sentia tan grand calor que non podia anar avant. E los demònis me demandèron:
“Perqué demoras tu? coma aiçò sia una maisón per te banhar amb los autres que s'i banhan, vuèlhas o non.”

E ieu venguí près, e ausigui gents plànher e plorar mout doloirosament; e quand ieu intrèi en la dicha maisón, ieu veguí que ela èra tota plena de fòssas redondas, que èran sí près la una de l'autra que òm non i podia trobar camin negun. E cascuna d'aquestas fòssas èran plenas dedins de metals tots fonduts ardents, e cabussavan las gents en plom fondut,  p.36 los  27r autres en fèr, los autres en coire bolhent, que per fòrça de fuòc e de grand ardor semblava que fos vin vermelh, e los autres en argent caud e bolhent, que semblava èsser aiga tota clara, e los autres en aur caud aissí colorat com si fos lo clar solelh.

Aquí èran en grands e grèus torments moutas manièiras de gents de divèrses estats, e èran tots nuds. E tot çò que ieu avia vists de torments non me semblava res a  p.37 comparación d'aquests, car tots aquels que i èran semblava que se sostenguesson sobre los artelhs dels pès, e regardavan tots vèrs un vent, a mon semblant apelat tremontana, e semblava que esperesson la mòrt, e tremolavan mout estranhament. E alavetz ieu estèi mout meravilhat e la un dels demònis dis:
“Tu te meravilhas per que aquest pòble a tant grand paor, e que es aiçò que els esperan. Mas si tu te'n tornas,  27v tu sabràs mout tòst.”

17. (Lo torbilh de vent e lo flum glaçat)

A penas lo demòni ac dich aiçò que venc un grand torbilh de vent, que ne portèc tots los demònis, e aissí meteis mi e tota aquela gent en un flum freg e pudent e mout bas, de l'autra part de la montanha. E là ploravan mouta gent e se planhian mout doloirosament de freg e de pudor, e quand els s'esforçavan d'eissir defòras, los demònis los cabussavan plus fòrt, e me volian metre laïns, mas que apelèi lo nom de Jesú Crist, e tantòst me trobèi fòras de perilh e de torment.

18. (Lo potz de fuòc)

Aprés los demònis s'apropièron de mi e menèron-me devèrs Orient, e ieu regardèi davant mi, e veguí una flama negra e pudent, aissí coma de solpre. Aquela flama montava, a mon semblant, que me semblava que i avia òmes e femnas de divèrses estats  28r tots ardents,  p.38 que volavan en l'aire aissí coma las belugas del fuòc. E quand la flama se baissava, e els aissí ben, e se cosian dins lo fuòc. E aissí coma venguem près, el me semblèc que aquò fos un forn o un potz dont la flama eissia. E alavetz me dissèron los demònis:
“Aquest potz que tu veses aicí es la boca d'ifèrn e nòstra abitación; e per çò car tu nos as servit entrò ara, tu i estaràs tostemps amb nosautres, e aital es lo loguièr d'aquels que nos servisson. E sàpias si tu i intras, tu i periràs en còrs e en arma; e si tu vòles creire nòstre conselh e tu te'n vòls tornar, nos te menarem a la pòrta defòras, sens far mal, per ont tu èst intrat.”

Mas tostemps ieu aguí sobirana e grand cresença e fisança en nòstre senhor Dieu, e aguí en mout grand despièch lor promessa. E quand  28v els veguèron aiçò, me presèron e me gitèron al potz, e tant coma devalèi, aitant plus lo trobèi ample e grand, e plus grand pena e trebalh i sentigui, e quasi oblidèi lo nom de Jesú Crist e tota sa ajuda per la mout grand angoissa que ieu sentia e per la grand dolor e torments que ieu avia. E aissí coma a Dieu plac e no'm vòlc desamparar, ieu reconoguí Dieu e nomnèi lo nom de Jesú Crist, e de present la fòrça de la flama me gitèc fòras del potz en l'aire amb los autres e devalèc de près lo potz, e fori una grand pèça que ieu non sabia en qual part ieu degués anar, e fori tot sol, que non saubí que èran fachs los demònis que m'avian amenat ni ont èran anats.

19. (Lo pont d'ifèrn)

Aladonc venguèron autres demònis que eissiron del potz, e venguèron  29r drech a mi, e dissèron-me:
“Qué fas tu aicí? Mon companhón t'a dich que aiçò èra lo potz d'ifèrn e t'aferma. Nòstra costuma es tostemps de mentir, per çò car nos decebem volentièrs per mentir e, a vertat a dire, tots aquels que nos poirem, nos decebrem. Aiçò non es pas lo potz d'ifèrn, mas nos t'i menarem.”

Grand tempèsta me fasian en disent, e enaissí me menèron los demònis luènh d'aquí, e venguí en un flum mout long e mout ample e mout pudent, e semblèc-me que fos tot de fuòc e de flama e de solpre embrasat, e tot aiçò èra plen de demònis. E aquels que m'i avian menat dissèron-me:
“Lai te convén anar e passar per dessús aquest pont; tantòst, quand tu eissiràs, lo vent que geta l'autre flum te bufarà e te gitarà en aquest, e nòstres companhons que lai son te  p.40 prendràn e te cabussaràn dedins al plus priond. Mas  29v el te convén esprovar abans quina via a sobre lo pont.”

Aquel pont avia en el tres causas que mout fan a dobtar. La primièira es que èra glaçat, car se el fos ample assés, a penas se poguèra òm tener dessús; l'autra es que el èra tan naut que mout èra dobtós e orrible a gardar; la tèrça sí èra que lo vent i corria aissí fòrt que negun non poguèra pensar lo bruch que fasia. Puèis me dissèron los demònis:
“Si tu nos vòles creire, tu escaparàs d'aquest torment, car aiçò es lo darrièr que tu trobaràs. ”

E alavetz ieu pensèi que nòstre Senhor m'avia defendut e gardat, sí i montèi ardidament sobre lo pont. E plus anèi dessús e plus fori avant, plus lo trobèi ample e plus segurament anèi, com lo pont plus s'eissamplava d'una part e d'autra, aissí que òm  30r i poguèra ben menar bèstias cargadas. Los demònis que aquí m'avian menat sí demorèron a la riba del flum, e quand veguèron que ieu me n'anava aissí segurament sobre lo pont, feron mout grand dòl e orrible e espaventable, que plus m'espaventèc e me fec mai de paor la orribletat de lor crit que non auria fach lo doble dels torments que ieu avia, aissí coma avètz ausit, passats. Ieu passèi tot otra lo pont aissí coma si negun non lo me defendés. E quand ieu fori ben avant, ieu regardèi lo flum e lo pont que ieu avia passat, e los demònis que m'aguèron laissat, que plus non me poguèron far mal.

Moutas causas  p.41 veguí en aquest purgatòri, las quals me foron vedadas de dire sus pena de mòrt, ni ja Dieu non vuèlha que per ma boca sian reveladas. Mais  30v qui pensaria ben a las dolors ni als torments que lai son, e los auria tostemps en memòria en son còr, ni los trebalhs e las penas d'aquest mond, ni las malautias ni las paubretats non lor grevarian res, car tots los torments d'aquest mond non son sinón doças rosadas e doç mèl a regard d'aquels; ni negun non se delecharia fòlament ni carnalment ni en neguns autres delièchs d'aquest mond. E qui ben pensaria en aquests, aquels que son en religión, e als quals las religions son donadas, devon ben pensar quals ni consí son grands las penas d'ifèrn ni los torments ni las penas de purgatòri, car assés es plus leugièra causa sofrir la pena en aquest mond, lo còrs ensems amb l'arma, que quand convén sofrir o aver tantas de malas aventuras e tantas de dolors.

Totas vetz preguem  31r Dieu nòstre Senhor que per sa grand misericòrdia, per sa gràcia e per sa doçor nos done e nos faça gràcia a passar e parvenir a la mout grand glòria e gaug de paradís, que tostemps dura sens falhir. E preguem per nòstres paires e per nòstras maires e per tots nòstres bons amics que son passats d'aquest sègle en l'autre, e son en aquests torments, que Jesú Crist, per sa gràcia, los ne vuèlha gitar. E tots aquels que pregàrias per aquests faràn o diràn, e tots aquels que almoinas ni bens faràn sian benesits  p.42 davant la fàcia de Dieu, car aiçò es lo plus grand besonh que els ajan que nòstre Senhor n'aja pietat d'aquels que lai son e caritat. E aiçò es una causa per la qual aquels que son tormentats en purgatòri son aleujats e deliurats dels torments, non pas aquels que son en ifèrn. Ara garde-se  31v cascun que non faça causa per que lo convenga anar en aquel lòc, car aiçò es sens retorn e sens fi. Aquel Sénher que a totas causas en son poder nos garde tots e totas. Amén.

20. (Lo paradís terrenal)

Quand ieu fori passat, lausèi e regracièi Dieu de las gràcias que fachas m'avia, e que enaissí m'avia deliurat de tants perilhs, e veguí un grand mur davant me mout naut e de meravilhosa faiçón. E en aquel mur avia una pòrta que tota lusia d'aur e de pèiras preciosas, e èra clausa; e quand ieu fori près, aissí coma a dos milhas o  p.43 mais, la pòrta s'obric, e de dins eissic aissí grand odor coma si en tot lo mond fosson torradas espècias o si i fosson totas las causas ben odorants. Gens non i poguèra aver  32r tan doça odor, çò me foc semblant, e aquí ieu recobrèi tota ma fòrça e grand sanetat, e me semblèc que ieu non agués sofèrt, sinón tot ben, sens pena e sens angoissa, e oblidèi tots los mals e torments que davant avia aguts.

E regardèi, e en regardant la pòrta, veguí una tèrra mout granda e tròp plus clara que non es la clartat del solelh, e ieu aguí mout grand desir de venir dedins. E davant que i intrés, me venc al davant una processión tan grand e tan meravilhosa que jamai tan grand non avia vista, e portèron crotz e ciris e rams de palmas, que semblavan que fosson d'aur. Aquí veguí òmes de mouts estats, e aissí meteis veguí lo papa e los cardenals, archivesques, evesques, monges, capelans e autres clergues, aissí coma son ordenats al servisi  32v de Dieu … aissí … en aquest mon èran estats, e moutas autras gents que avian autras formas e semblanças, coma avian agudas en aquest sègle mortal; aissí meteis veguí divèrsas dònas. E aissí ieu fori amb grand onor e gaug receubut, e menèron-me dins la pòrta amb els, e cantèron mout doçament una manièira de cançón que ieu a  p.44 ma vida non avia ausida. E quand els aguèron grand pèça cantat, venguèron dos archivesques ensemble, que me presèron en lor conduch e en lor companha, e me menèron per lo mièg d'aquela encontrada deportant, per veser e regardar las meravilhas que i èran. E davant que els parlesson amb mi, lausèron Dieu e lo benesiron, que aissí avia confermat mon coratge en bona e vertadièira fe, per la qual ieu avia vencuts los demònis e èra  33r escapat de tants torments. Adonc me menèron per tota la tèrra e me mostrèron tròpes d'autres alegrièrs, de doçors e de plasers, que ieu non poiria mostrar ni dire ni devisar, tant èra la tèrra bèla, e me semblava que enaissí coma lo solelh amortís e escantís lo lum d'una petita candela en la tèrra per sa clartat, enaissí foc lo solelh escuresit per la clartat que ieu vesia mout doça e graciosa.

Ampla èra la tèrra e encontrada, tant que òm non podia veser lo cap de neguna part, e èra plena de prats verdejants e delectables, e de flors e d'albres e de fruch de totas semblanças, e de tan grand belesa èra que me semblava que òm i pogués ben tostemps viure sens morir.

E estant aquí non i avia gens de nuèch, car la clartat depurada dels rags del cèl i relusia  33v tostemps. La grand multitud de las gents que ieu i veguí èra tan grand que ieu ni autre non cugèra pas que jamai n'agués tant vist en aquest mond; e estavan a semblança de convents, aissí coma gents d'òrde, e anavan e venian a totas lors volontats los uns amb los autres per lors depòrts, mout fasent grands fèstas e grands alegrièrs, lausant e benesent lo Creator. E aissí coma una estela es plus bèla la una que l'autra, èran  p.45 els aitals que la un èra vestit de raubas d'aur, los uns de verd, los autres de vermelh, los autres de blanc, en aquela fòrma coma els avian en aquest mond Dieu servit. Ieu conoguí ben la semblança de las raubas dels òrdes; aissí coma èran de divèrsas colors al sègle, enaissí èran elas de divèrsas colors  34r e clartat. E aiçò que semblava èsser de divèrsas colors de divèrsas raubas èran colors de divèrsas glòrias e de clartats e n'i avia de tals que èran coronats coma reis. Mout aguí grand plaser en els regardar e en los doces cants que els fasian e avian de totas parts, e en la doça odor que i sentia. Aquí non avia sinón gaug e alegrièr, car cascun fasia gaug e alegrièr de si e de tots los autres. Tots aquels que me regardavan, lausavan e benesian Dieu, e fasian novèls alegrièrs per mi enaissí coma se ieu los agués gardats de mòrt.

Aquí non avia caud ni freg, ni causa neguna que pogués nóser ni corroçar còrs de òme: mout èra aquel lòc plasent e delectable, car non i avia sinón gaug e alegrièr e tota jòia.

Puèis veguí de novèlas causas que ieu non podia saber ni avia vist ni ausit dire en aquest sègle.  34v Quand ieu aguí ausit lors doces cants e lors melodias, adonc los archivesques que m'avian menat dedins me tirèron a una part e  p.46 van-me dire:
“Nòstre doç e car fraire, ara as tu vist una partida de çò que tu desiravas, çò es lo gaug e l'alegrièr dels justes e los torments dels pecadors. Beneseit sia Dieu que totas causas a fachas, e que nos a resemuts de son preciós sang, e que t'a donat aquel bon prepaus que èst passat par los torments que as vists. E per çò que per sa virtut e per sa gràcia tu èst vengut a nos, e nos te direm qué es aiçò que tu as vist.”

“Aquesta tèrra es paradís terrenal, d'ont Adam, lo primièr paire, foc gitat per son pecat, e d'aicí venc la dolor del mon. D'aicí el vesia Dieu e parlava amb el, e la companhia dels àngels estava amb el. E per çò  35r car el non gardèc los comandaments de Dieu, el perdèc los grands plasers celestials d'aquest loc e la gràcia que Dieu li avia donada, entrò que lo filh de Dieu per sa bontat ac presa carn umana e facha nòstra redempción. Per que en la fe que nos recebem al baptisme nos cresem que èra autra vida que aquela, ont nosautres forem anats, e per sa amor, e esperança, aissí coma Adam foc; e per çò que, après  p.47 nòstre baptisme, forem laissats el sègle e avem fachs mouts pecatz, per çò el nos convenia venir e passar per lo mièg d'aquelas penas que tu as vistas en lo purgatòri per ont tu èst passat; e las penedenças que nos recebem avans de la mòrt o a la mòrt, que nos non fasem pas en nòstra vida, nos las avem acabadas en aquests torments, segón çò que nos avem fach. E nos tots, que aicí èm ajostats, en purgatòri per nòstres pecats …, e tots aquels que tu as vistes els torments per ont tu èst passat, quand els seràn  35v purgats, vendràn al repaus ont nos èm. E quand venen, nosautres convén que anem a l'encontre d'els, aissí coma èm … a tu, e los amenam aicí. Aquels que son en purgatòri, los uns i estàn plus e los autres mens, e negun d'els non pòt saber l'ora quand ne salhirà. E per las messas que òm canta per els, e per las pregàrias e las oracions e per las almoinas que òm fa per els son los torments aleujats entrò que son de tot deliures, car negun non pòt saber de sí.  p.48 E, tot aissí com els son, els suèfron los torments per lors pecats, e nos que èm aicí avem espasi d'estar aicí segón los bens que nos aurem fachs; e pausant que nos siam ben deliures del fuòc de purgatòri, non èm pas encara dignes d'intrar en paradís, mas nos èm aicí en grand gaug e grand repaus, aissí coma tu veses  36r , e quand el plairà a Dieu, nos anarem en paradís. E nòstra companhia creis e merma cascun dia; e enaissí coma aquels de purgatòri venon quand els son purgats, aissí se'n van alcuns de nos, que èm en paradís terrenal, en paradís celestial.”

21. (La pòrta del celestial paradís)

E quand els aguèron aissí amb mi longament parlat, me menèron en una granda montanha, e dissèron-me que ieu regardés en aut, vèrs lo cèl, e ieu i regardèi, e els me dissèron de quina color èra e que semblava ni ont èra. E ieu adonc vau respondre que lo cèl me semblava de color d'aur e d'argent ardent, coma quand salhís del fornatz. E alavetz els me van dire:
“Sàpias que çò que tu veses es la pòrta de paradís e tot çò que devala a nos del cèl devala  p.49 per aicí, e se'n va per aicí en paradís. E cascun jorn tant com nos èm aicí nos envia nòstre Senhor de la manna  36v del cèl, e tu sabràs quina vianda es.”

E a penas agron aiçò dich que una clartat devala del cèl, aissí coma una grand flama de fuòc, e semblava-me que aquela clartat devalava per rags sobre aquels que i èran, e aissí meteis sobre lo mieu cap, e non estèi gaire que aquels rags nos intrèron dins lo còr. E adonc me semblèc e sentigui dedins mi tan grand doçor en mon còr e en mon còrs que per lo grand plaser que ieu aguí ieu non saubí si èra mòrt o viu, mai el foc tòst falhit. E alavetz me dissèron los archivesques:
“Aiçò es la vianda de paradís que es aparelhada sens fin a aquels que d'aicí montaràn al cèl.”

Aquí fora ieu volentièrs demorat si agués pogut, mas après aquestas causas que me foron plenas de doçor e de gaug me dissèron los  37r archivesques unas novèlas dont ieu fori mout dolent:
“Ara as tu vist una partida de çò que tu desiravas a veser mout, çò es los torments dels pecadors e la glòria dels justes. Si te'n convén anar e tornar per lo camin per ont tu èst vengut, e segón çò que tu faràs ni estaràs al sègle, plus si tu vives segón Dieu, tu sias segur que tu vendràs amb nos quand tu trespassaràs del sègle mortal. E si tu menas malvada vida, dont Dieus te defenda, tu as vists los torments quins son que t'esperan.  p.50 Tu non dobtaràs res los torments quand te'n tornaràs ni los demònis que tu as vistes al venir, car els non s'ausaràn apropiar ni acostar de tu, ni los torments non te grevaràn res.”

E alavetz ieu non poguí estar de plorar e lagremejar quand ieu veguí que me'n  37v convenia tornar, e adonc dissí, tot en plorant:
“D'aicí non me partirai ieu pas, car ieu dobti mout, si me'n torni al sègle, que ieu faça causa que me destorbe de venir aicí.”
Dis el:
“Non serà pas a ta volontat, mas al plaser d'aquel que nos a fachs e tu aissí meteis.”

22. (L'eissida)

E alavetz me'n tornèi a la pòrta en plorant, e els amb mi. E ieu me n'eissí defòras, mas aiçò foc otra ma volontat. E la pòrta foc mout tòst clausa derrèire mi, e sí me'n tornèi ieu per là ont èra vengut, entrò a la sala, ont los demònis que m'encontrèron se'n fugiron davant mi aissí coma si me dobtesson fòrt. Los torments non me feron ponch ni gens de mal, tant que ieu venguí a la sala per ont passèi primièirament e venguèron-me a l'encontre los 12 òmes que avian parlat amb mi a  38r l'anar, e lausèron mout nòstre Senhor que en aquel fòrt e sant coratge m'avia tengut. E aquí venc mon companhón que ieu non avia vist despuèis que èra intrat, lo qual per lo mal que avia passat èra fòrt pejorat, al qual, per la gràcia de  p.51 Dieu, ieu ajudèi a eissir.
“E adonc,” me dissèron, “tu èst quiti de tots los pecats que as fachs, e te'n convén tornar a l'alba del jorn en la tèrra, car si lo prior non te trobava o aquels que i estàn ni te vendràn quèrre a la porta, els se dobtarian de ton retorn, e si se'n retornarian arèire.”

E adonc nos senhèron, e nos benesiron, e nos nos cochem lo plus tòst que poguem, e venguem assés avant entrò que trobem cap. E alavetz mon companhón e ieu forem tròp espaorits e torbats, pensant-nos que fossem enclauses. E adonc nos  38v autres nos asseguem e preguem Dieu devòtament, que de tants perilhs nos avia deliurats, que nos volgués gitar d'aquest e deliurar. E aissí tots asseguts per lo lassec e per lo trebalh que aviam passat amb l'angoissesa que cascun se pòt pensar nos adormim, e en estant aissí, dorment velhant, venc un troneire assés grand, non pas tan grand coma foc lo primièr, e de fach nos revelhem, e mon companhón e ieu aguem mout grand paor, e trobem-nos a la pòrta per ont eram intrats e en la primièira fòssa. E estant en pensament ont èran aquels que nos avian meses dedins e nos devian venir quèrre del monestièr, foron venguts a la pòrta, e de fach que obriron la pòrta, els nos veguèron venir. Adonc forem receubuts amb grand gaug, e de fach forem menats a la  39a glièisa, ont fesem nòstras oracions, segón que Dieu nos avia aministrat, ensems amb lor canongia.

23. (Viatge de retorn)

E partigui d'aquí, e tornem-no'n per nòstre camin al rei Irnel (Ó Néill), que mout ben nos receubèc amb grand gaug. E tenguí la fèsta del jorn de Nadal, ont el tenia grand cort segón lor manièira, la qual a nosautres de part de ça es mout estranha per estat de rei, com ben que el agués amb si grands gents. E partiguem-nos d'els e anem a la tèrra dels Englés; e forem-i lo jorn de cap d'an amb la comtessa de la Marcha en un sieu castèl, la qual mout onorablament nos recolhic, e nos donèc de sos dons; e comunament tots aquels ont passavam nos receubian amb grand onor, semblant que mostravan devoción quand eram escapats de tants grands perilhs. Mout mai fori interrogat dins la ila que  39v non fori despuèis.

Lo comte de la Marcha se n'èra anat en Englatèrra. D'aquí partim e arribem a Daveli (Dublin), ont me mesí en la mar per passar en Englatèrra. E en aquela ciutat fori mout notablament recolhit per los gentils òmes, e especialment per los religiós. E d'aquí enfòras passèi la mar, e arribèi en Galas, davant un pòrt que s'apèla Oliet, e d'aquí per mas jornadas arribèi en Englatèrra, e trobèi lo rei en una vila apelada Liquesiel (Chester), ont a fòrt bèla abadia de monges negres, ont lo rei passava, e aissí meteis i èra la regina, ont fori mout notablament recolhit. E d'aquí, per mas  p.53 jornadas travessèi la ila d'Englatèrra, passant per Londres e arribèi al pòrt de Dovre, ont veguem lo cap de Gavalh (Galvanh), car aquí moric, e aissí meteis la Costa  40r Mautelea (Cote Mautaillee), car enaissí s'apèla. E regardem aiçò dins lo castèl per la bona cavalaria que i èra. E aquí me mesí en la mar, e travessèi a Calais. E d'aquí per mas jornadas fesí mon camin per Picardia a la cort del rei de França, lo qual trobèi a París, ont fori recolhit mout notablament, per çò car ieu èra son servidor e camarlenc, e fori de son paire, que me avia noirit. E aquí estèi ben 4 meses per mandament del papa, e fori amb el a las jostas que fec l'emperador d'Alamanha, que èra adonc lo rei de Boèmia, e aissí meteis èra lo rei de Navarra, e divèrses ducs e grands senhors. E quand lo rei foc tornat a Paris, ieu me'n partí e tornèi en Avinhón amb lo papa que aissí meteis mout notablament me recolhic.

Ara preguem nòstre senhor Dieu Jesú Crist, que totas causas a en son  40v poder, per la sieua santa gràcia e misericòrdia nos laisse en tala manièira viure en aquest  p.54 mond que poscam en tala manièira nòstres pecats purgar que a la fin, a la ora de la mòrt e trespassament, poscam esquivar las penas e çò que avètz ausit retraire, e que poscam anar a la fin que jamai non falhirà; e prèguen tots aquels que legiràn aquest romanç per mi, Ramond, vescomte de Perelhós e de Ròda. Amén.

@book{O100079A,
  title 	 = {Voyage au Purgatoire de Saint Patrice, Visions de Tindal et de St Paul. Textes languedociens du quinzième siècle},
  editor 	 = {Alfred Jeanroy \& Alphonse Vignaux},
  edition 	 = {1},
  note 	 = {lxiii+ 141 pp (Introduction vii; Additions et Corrections lxiii; Voyage au Purgatoire de Saint Patrice 1; Vision de Tindal 55; Vision de saint Paul 121; Glossaire 129; Index des noms 138)},
  publisher 	 = {Imprimerie et Librairie Édouard Privat},
  address 	 = {14, Rue des Arts (Square du Musée), Toulouse},
  date 	 = {1903},
  UNKNOWN 	 = {seriesStmt}
}
 O100079A.bib